DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Buszko, Anna: Filozoficzne treści sztuki i malarstwa Pieta Mondriana
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48917#0025
Biuletyn Historii Sztuki
R.LVI, 1994, Nr 1-2
PL ISSN 0006-3967
ANNA BUSZKO
Kraków, Akademia Górniczo-Hutnicza
TEOZOFICZNE TREŚCI TEORII SZTUKI I MALARSTWA PIETA MONDRIANA
Związki Mondriana z teozofią są niepodważalne.
Podkreślająje wszyscy badacze twórczości tego artysty.
Mondrian od 1909 r. był członkiem holenderskiego
Towarzystwa Teozoficznego, prenumerował też czaso-
pisma teozoficzne i czytał książki z zakresu tej tematyki.
W1908 r. Mondrian słuchał wy kładów twórcy antropo-
zofii R. Steinera, lecz twierdził, że inspirowały go głów-
nie pisma H. Bławackiej. Jego zainteresowanie teozofią
nie było bynajmniej tylko bierne - z tej dziedziny napi-
sał artykuł (odrzucony przez redakcję holenderskiej
"Theosophii" z powodu, jak pisze jego autor, zbytniej
rewolucyjności zawartych w nim poglądów i niestety
zaginiony), a jego pisma wykazują liczne paralele teo-
zoficzne. Stosunek Mondriana do panujących podów-
czas w teozofii poglądów nie był bynajmniej bezkryty-
czny. Teozofię Mondrian uważał za "mentalną naukę",
która nie jest w stanie tak wskazać człowiekowi drogi,
jak to potrafi katolicyzm. Celem jego działalności było
stworzenie sztuki odzwierciedlającej ideały teozoficz-
ne, lecz rozumiał je w sposób w wielu punktach odmien-
ny niż liderzy ruchu teozoficznego, jak na przykład
Steiner.
Za tego rodzaju sztukę uważał neoplastycyzm,
wśród istniejących rodzajów działań artystycznych naj-
pełniej -jego zdaniem - zgodny z teozofią i realizujący
jej zamierzenia. Dla swojej koncepcji sztuki znajdował
jednak mało zrozumienia w kołach teozoficznych. C.
Blotkamp (na podstawie listu Mondriana do I. Querido)
twierdzi, że Mondrian szukał adekwatnych środków do
wyrażenia teozoficznych wizji, pomimo dostrzegania
niebezpieczeństwa, że sztuka wyrażająca treści okulty-
styczne będzie niezrozumiała dla ogółu1.
Może dlatego artysta w późniejszych pismach, mi-
mo dalszych nawiązań do teozofii, łagodzi apodyktycz-
ność swego elitaryzmu, dopuszczając oprócz neoplasty-
cyzmu i inne rodzaje sztuki, chociaż neoplastycyzm
uznaje za punkt docelowy w jej ewolucji. Tego rodzaju
sztuka najpełniej odzwierciedla bowiem dynamiczne
relacje rządzące rzeczywistością i ujmuje przez to jej
istotę. Inne rodzaje sztuki dopuszcza o tyle, o ile są w
stanie odbiorcę mniej (w zakresie jego rozwoju ducho-
wego) przystosowanego do odbioru nowej sztuki dopro-
wadzić do niej przez stymulowanie wewnętrznego roz-
woju człowieka. Podobnie w swej twórczości sprzed
ukształtowania się neoplastycyzmu treści teozoficzne
wyraża on panującymi podówczas w sztuce środkami
formalnymi.
Stale dyskutowany jest wpływ na Mondriana jego
bliskiego znajomego teozofa M. Schoenmaekersa,
twórcy koncepcji "plastycznej matematyki". M. Seup-
hor i H. Jaffe wywodzą pewne tezy neoplastycyzmu
(przede wszystkim sam termin "neoplastycyzm" i po-
szukiwanie harmonii w oparciu o matematyczną stru-
kturę wszechświata) z wpływu teorii tego myśliciela2.
Wykonane na podstawie szkicowników Mondriana z lat
1912-14 analizy R. Welsha dowodzą jednak, że teorie
twórcy neoplastycyzmu były już w pełni rozwinięte
przed spotkaniem z Schoenmaekersem i przed zapozna-
niem się z jego pismami. Welsh twierdzi, że Mondrian
i Schoenmaekers prawdopodobnie niezależnie od siebie
opierali się na tych samych, lub podobnych teozoficz-
nych i estetycznych źródłach, i że stąd pochodzi podo-
bieństwo ich teorii. Przed przełomem 1915 i 1916 r.,
kiedy Mondrian spotkał Schoenmaekersa, mógł znać
jedynie jego wczesne pisma opublikowane w ezotery-
czno-filozoficznym czasopiśmie "Eenheid", na które
miał subskrybcję. Po spotkaniu Schoenmaekersa jego
wpływ też nie był duży - ograniczał się do terminologii
używanej przez Mondriana w teoretycznych tekstach
publikowanych od 1917 r. Ich poglądy na sztukę różniły
się istotowo i planowany udział Schoenmaekersa w De
Stijl nigdy nie został zrealizowany3.
Znany badacz tej problematyki R. Welsh wielokrot-
nie analizował treści teozoficzne dzieł Mondriana. Kon-
15
R.LVI, 1994, Nr 1-2
PL ISSN 0006-3967
ANNA BUSZKO
Kraków, Akademia Górniczo-Hutnicza
TEOZOFICZNE TREŚCI TEORII SZTUKI I MALARSTWA PIETA MONDRIANA
Związki Mondriana z teozofią są niepodważalne.
Podkreślająje wszyscy badacze twórczości tego artysty.
Mondrian od 1909 r. był członkiem holenderskiego
Towarzystwa Teozoficznego, prenumerował też czaso-
pisma teozoficzne i czytał książki z zakresu tej tematyki.
W1908 r. Mondrian słuchał wy kładów twórcy antropo-
zofii R. Steinera, lecz twierdził, że inspirowały go głów-
nie pisma H. Bławackiej. Jego zainteresowanie teozofią
nie było bynajmniej tylko bierne - z tej dziedziny napi-
sał artykuł (odrzucony przez redakcję holenderskiej
"Theosophii" z powodu, jak pisze jego autor, zbytniej
rewolucyjności zawartych w nim poglądów i niestety
zaginiony), a jego pisma wykazują liczne paralele teo-
zoficzne. Stosunek Mondriana do panujących podów-
czas w teozofii poglądów nie był bynajmniej bezkryty-
czny. Teozofię Mondrian uważał za "mentalną naukę",
która nie jest w stanie tak wskazać człowiekowi drogi,
jak to potrafi katolicyzm. Celem jego działalności było
stworzenie sztuki odzwierciedlającej ideały teozoficz-
ne, lecz rozumiał je w sposób w wielu punktach odmien-
ny niż liderzy ruchu teozoficznego, jak na przykład
Steiner.
Za tego rodzaju sztukę uważał neoplastycyzm,
wśród istniejących rodzajów działań artystycznych naj-
pełniej -jego zdaniem - zgodny z teozofią i realizujący
jej zamierzenia. Dla swojej koncepcji sztuki znajdował
jednak mało zrozumienia w kołach teozoficznych. C.
Blotkamp (na podstawie listu Mondriana do I. Querido)
twierdzi, że Mondrian szukał adekwatnych środków do
wyrażenia teozoficznych wizji, pomimo dostrzegania
niebezpieczeństwa, że sztuka wyrażająca treści okulty-
styczne będzie niezrozumiała dla ogółu1.
Może dlatego artysta w późniejszych pismach, mi-
mo dalszych nawiązań do teozofii, łagodzi apodyktycz-
ność swego elitaryzmu, dopuszczając oprócz neoplasty-
cyzmu i inne rodzaje sztuki, chociaż neoplastycyzm
uznaje za punkt docelowy w jej ewolucji. Tego rodzaju
sztuka najpełniej odzwierciedla bowiem dynamiczne
relacje rządzące rzeczywistością i ujmuje przez to jej
istotę. Inne rodzaje sztuki dopuszcza o tyle, o ile są w
stanie odbiorcę mniej (w zakresie jego rozwoju ducho-
wego) przystosowanego do odbioru nowej sztuki dopro-
wadzić do niej przez stymulowanie wewnętrznego roz-
woju człowieka. Podobnie w swej twórczości sprzed
ukształtowania się neoplastycyzmu treści teozoficzne
wyraża on panującymi podówczas w sztuce środkami
formalnymi.
Stale dyskutowany jest wpływ na Mondriana jego
bliskiego znajomego teozofa M. Schoenmaekersa,
twórcy koncepcji "plastycznej matematyki". M. Seup-
hor i H. Jaffe wywodzą pewne tezy neoplastycyzmu
(przede wszystkim sam termin "neoplastycyzm" i po-
szukiwanie harmonii w oparciu o matematyczną stru-
kturę wszechświata) z wpływu teorii tego myśliciela2.
Wykonane na podstawie szkicowników Mondriana z lat
1912-14 analizy R. Welsha dowodzą jednak, że teorie
twórcy neoplastycyzmu były już w pełni rozwinięte
przed spotkaniem z Schoenmaekersem i przed zapozna-
niem się z jego pismami. Welsh twierdzi, że Mondrian
i Schoenmaekers prawdopodobnie niezależnie od siebie
opierali się na tych samych, lub podobnych teozoficz-
nych i estetycznych źródłach, i że stąd pochodzi podo-
bieństwo ich teorii. Przed przełomem 1915 i 1916 r.,
kiedy Mondrian spotkał Schoenmaekersa, mógł znać
jedynie jego wczesne pisma opublikowane w ezotery-
czno-filozoficznym czasopiśmie "Eenheid", na które
miał subskrybcję. Po spotkaniu Schoenmaekersa jego
wpływ też nie był duży - ograniczał się do terminologii
używanej przez Mondriana w teoretycznych tekstach
publikowanych od 1917 r. Ich poglądy na sztukę różniły
się istotowo i planowany udział Schoenmaekersa w De
Stijl nigdy nie został zrealizowany3.
Znany badacz tej problematyki R. Welsh wielokrot-
nie analizował treści teozoficzne dzieł Mondriana. Kon-
15