Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (57.1995)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

Michał Gradowski, "Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe używane na terenie
Polski w obecnych jej granicach ". Warszawa: "Akces" 1994

Badania nad zabytkowym srebrem w Polsce do niedawna
miały charakter wycinkowy i ukazywały się rzadko. Braki
literatury fachowej w zakresie złotnictwa’ stały się przyczyną
pomijania tego ważnego dla naszej kultury zagadnienia w
programach kształcenia historyków sztuki, co z kolei odbiło
się ujemnie na pracach dokumentacyjnych prowadzonych we
wszystkich muzeach, a także w terenie przez Państwową
Służbę Ochrony Zabytków. Michał Gradowski wyszedł na-
przeciw potrzebom środowiska i już dawniej opracował dwa
zagadnienia podstawowe - technologię i terminologię (Tech-
nika i technologia w dawnym złotnidwie, 1975 — nagroda
Ministra Kultury i Sztuki oraz Słownik terminologiczny wy-
robów złotniczych'). Recenzowana książka jest trzecią z kolei
pracą o charakterze podstawowym, bowiem znaki bite daw-
niej na wyrobach srebrnych są dziś jedyną wskazówką loka-
lizującą miejsce powstania obiektu, a ich szczegółowa analiza
zezwala na datowanie obiektu -niekiedy z dużą precyzją. Tak
więc katalog znaków złotniczych jest nieodzowny we wszy-
stkich pracach dokumentacyjnych, nie mówiąc już o głęb-
szych badaniach naukowych.
Głównym trzonem omawianego opracowania są rozdzia-
ły omawiające znaki złotnicze używane w Polsce od wieku
XVI po dzień dzisiejszy - tak więc mamy tu do czynienia z
materiałem kompletnym, obejmującym całość zagadnienia.
Omówiono ponad 100 miast oraz ponad 30 urzędów probier-
czych. Dla każdego z miast opracowano informacje o chara-
kterze ogólnym wraz ze szczegółowym wykazem literatury
przedmiotu. Można tu znaleźć szereg informacji bardzo przy-
datnych w praktyce — m. in. ilekroć godło omawianego znaku
jest podobne do używanego w innym mieście, autor każdora-
zowo wskazał te analogie dla uniknięcia ewentualnych pomy-
łek. Najważniejszym jednak elementem w opracowaniu po-
szczególnych miast są oczywiście rysunki znaków wraz z ich
datowaniem - obejmują one wszystkie mutanty znane na
obecnym etapie badań. Informacją niezmiernie cenną jest
wskazanie dla każdego znaku podstawy wykonania zamiesz-
czonego rysunku oraz podstawy datowania danego mutanta z
precyzyjnym wskazaniem źródeł tych informacji. Tego ro-
dzaju udokumentowanie publikowanego materiału nie jest
spotykane w analogicznych opracowaniach zagranicznych -
nawet tych uważanych za najpoważniejsze - i stanowi jedno
z największych osiągnięć omawianej pracy. Ponadto, dla
ukazania całości materiału, autor wzbogacił tę część opraco-
wania szczegółowym zaprezentowaniem wszystkich znanych
z terenu Polski znaków o niepewnej proweniencji oraz zna-
ków znanych tylko z opisów w źródłach archiwalnych. W
końcowym rozdziale tej części omówił wszystkie znaki błęd-
nie zaszeregowane w dotychczasowej literaturze przedmiotu
- rozdział ten jest szczególnie ważny, bowiem błędy popeł-
nione przez jednego badacza powtarzane są latami przez
innych, zwłaszcza w opracowaniach obcych. W pełni udoku-
mentowane obalenie kilku hipotez pokutujących od schyłku

minionego stulecia w literaturze niemieckojęzycznej dopełnia
obrazu tej części książki. W sumie mamy tu do czynienia z
materiałem pełnym, opracowanym wszechstronnie i precy-
zyjnie udokumentowanym.
W dyskusjach nad omawianą książką często podnoszony
jest zarzut pominięcia przez autora dwu poważnych ośrodków
złotniczych - we Lwowie i Wilnie. Jest jednak rzeczą oczy-
wistą, że opracowując złotnictwo w historycznych granicach
Polski trzeba by zrezygnować z ośrodków na Śląsku i Pomo-
rzu Zachodnim, jako że w omawianych czasach (XVII - XIX
w.) nie leżały one w zasięgu berła króla polskiego. Tak więc
tylko przyjęcie granic terytorialnych opracowania zgodnych
z dzisiejszymi granicami państwowymi daje polskiemu bada-
cze wi pełne rozpo zn ani e w m ateri al e zab y tko wym, jaki przyj -
dzie mu napotkać w terenie (nota bene - Wilno i Lwów
doczekały się już opracowania swych znaków - m.in. pióra
M. Gradowskiego).
Omówioną wyżej, zasadniczą część książki uzupełnia
część wprowadzająca, zawierająca znaczną ilość informacji o
charakterze czysto praktycznym. Znajdujemy tu szeroko po-
traktowane opracowanie typologii wszelkich znaków spoty-
kanych na srebrze, ze wskazaniem zagadnień szczególnie
często rodzących pomyłki. Na specjalną uwagę zasługuje tu
rozdział poświęcony omówieniu rozmaitych sposobów ozna-
czania próby srebra na dawnych wyrobach wraz z tabelą
porównawczą tych oznaczeń. W oddzielnym rozdziale omó-
wiono historię znaków używanych na naszych ziemiach oraz
topografię ich występowania. Szereg cennych informacji
przynosi rozdział poświęcony rozpoznawaniu znaków uszko-
dzonych. Rozdział omawiający fałszerstwa znaków złotni-
czych zawiera wiele informacji praktycznych - będą one
szczególnie pożyteczne dla nie zawsze doświadczonych w tej
materii pracowników muzealnych decydujących o zakupach
-jakże niekiedy kosztownych. Całość uzupełnia krytyczne
omówienie dotychczasowej literatury przedmiotu - zarówno
polskiej, jak i obcej - wraz z pełnym spisem bibliografii
dotyczącej polskich znaków złotniczych. Angielskie summa-
ry wzbogacone słowniczkiem terminów towarzyszących da-
tom oraz spis treści w języku angielskim ułatwią korzystanie
z tej pracy badaczom obcym. Indeksy topograficzny i grafi-
czny znaków dopełniają całość.
Omówiona książka uzupełnia brak takiego opracowania
dla ziem polskich: znakomita większość krajów europejskich
już takie opracowanie dla swych ziem wydała. Wydawnictwa
te przynoszą niekiedy informacje (nie zawsze prawdziwe) o
naszych znakach złotniczych występujących na terenie po-
szczególnych zaborów. Te opracowania obcojęzyczne stano-
wiły do tej pory podstawowe źródło informacji dla polskiego
badacza.
Wypada wreszcie odpowiedzieć na pytanie na ile opraco-
wanie Gradowskiego jest wynikiem jego własnych badań, a
na ile opiera się na dotychczasowej literaturze. Otóż do zna-

412