DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Skrodzka, Agnieszka: Wizerunek króla nieszczęśliwego - portret Stanisława Augusta z klepsydrą: =
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.35031#0212
204
AGNIESZKA SKRODZKA
i rozdawano jego rodzinie, przyjaciołom i zwolennikom. Konterfekt powielano i rozpo-
wszechniano także później*. Było to z pewnością celowym zamierzeniem monarchy, któ-
remu zależało, by zawarte w wizerunku przesłanie dotarło do jak najszerszych kręgów,
a dzięki funkcjonowaniu wielu egzemplarzy przetrwało nawet upływ czasu. W niniej-
szym artykule przedmiotem analizy stanie się obraz znajdujący się na ekspozycji Muzeum
Narodowego w Warszawie^ (il. 1). Jest to jedyny zachowany portret alegoryczny posiada-
jący sygnaturę artysty, ze względu na którą był do tej pory uznawany za egzemplarz naj-
bardziej zbliżony do oryginału lub nawet sam pierwowzór^.
Obraz przedstawia Stanisława Augusta widocznego w ujęciu do kolan, znajdującego
się w skąpo oświetlonym, prywatnym gabinecie, z widocznym po prawej stronie oknem.
Kameralny charakter wizerunku podkreśla domowy strój króla - ma on na sobie luźno
założony, niebieski szlafrok lamowany futrem. Spod kołnierza monarszego ubioru wysu-
wa się biała, rozpięta szeroko pod szyją, cienka koszula z koronkowym żabotem i takimiż
mankietami, wystającymi z obszernych rękawów szlafroka. Król siedzi przy widocznym
zaledwie częściowo stoliku lekko się nad nim pochylając, jednocześnie odwraca głowę
w kierunku znajdującego się za nim okna. Prawą ręką, opartą łokciem o blat stołu, nakry-
wa wierzch stojącej przed nim klepsydry. Dłoń lewej, zgiętej ręki, z pierścieniem z owal-
nym okiem na małym palcu, spoczywa na widniejących z brzegu stolika kilku
niezapisanych arkuszach papieru. Tuż obok widać kałamarz na tacce, z zanurzonym
w nim piórem. Na kartach położono złotą, otwartą koronę o trójkątnych porcjach, w którą
wstawiona jest kłepsydra z przesypującym się piaskiem. Na oskrzynieniu stolika widocz-
na jest sygnatura: Ań77Tg//o pmw Mg oraz napis: QUAESIVIT COELO
LUCEM. AENEID. IV / STANISLAUS AUGUSTUS. REX. POL. MDUX. LITH MDC-
CLXXXXIII. W tle, z lewej strony, za ramieniem władcy znajduje się globus, częściowo
przysłonięty pofałdowaną, purpurową draperią zamykającą kompozycję obrazu. Król zo-
stał przedstawiony jako starszy już mężczyzna. Na głowie tradycyjnie, jak niemal na
wszystkich innych znanych portretach, ma perukę <?77 ca/Oguw. W melancholijnym zamy-
śleniu, a nawet z pewnym smutkiem spogląda w stronę okna, skupiając uwagę na kilku
silnych snopach słonecznego światła przedzierającego się przez ciemne, burzowe chmury
i padającego na skalistą wyspę pośrodku morza. Promienie słoneczne wpadają też przez
okno do pomieszczenia i oświetlają twarz władcy oraz zgromadzone na stoliku atrybuty.
Natomiast na pierwszym planie za oknem widoczna jest góra, u podnóża której niewyraź-
nie wyobrażono mały domek. Szczyt góry prawdopodobnie wieńczy wieża.
Najmocniejszą plamę barwną na płótnie stanowi błękit szlafroka, skontrastowany z
jaskrawą, rdzawą czerwienią skłębionej draperii. Dominują tu brązy i szarości przełamane
- We wrześniu 1793 r. monarcha upominał się o trzy zamawiane wcześniej u Tokarskiego kopie pytając, czy - jeśli
powstały - są dobrze namalowane; BN, list Stanisława Augusta do Marcella Bacciarellego, 12 IX
] 793, k. 90. W odpowiedzi Bacciarelli napisał, że wziął na siebie dodatkowy obowiązek wykonania replik (w oryginale:
/e.y Ccy/g-y) osobiście i dwie z nich są już prawie gotowe; AGAD, Xo7*gspon&ng'o..., list Marcella Bacciarellego do
Stanisława Augusta, 20 IX 1793, k. 44v. Zob. także Zygmunt BATOWSKł, „Portret Stanisława Augusta „z klepsydrą",
z notatek oprać. Zofia NJESIOŁOWSKA-ROTHERTOWA, Rń&ą" 1952, t. 14, nr 2, s. 22, 26. Na
temat wizerunku nic nie podaje A.J. [ROLLE], „Stanisław August w Grodnie", R/^zgworZ/rA i ZRgragE', 1875,
r. 3, s. 52-67 oraz Maria ŻYWIRSKA, (braTmg ARa Ągm &m77Vaw<2Xi7gMR<7, Warszawa 1975.
^ Nr inw. MP 312 MNW, olej, płótno, 111,5 x 85,5 cm. Losy płótna wielokrotnie były już opisywane w literaturze
przedmiotu. Niedawno przypomniał je Jerzy PlETREiSłŃSKl, „Ostatniego Króla Polski Ro/RA rRggwygząy. O kró-
lewskim rebusie i różnych sposobach jego rozwiązywania", R/M/gąn EAiRn;' ózR/E, 2006, t. 68, nr 3-4, s. 318-319.
Małgorzata SOBIERAJ, „^z/gfgyRR gog/o /Mgg??7. Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego „z klepsydrą", [w:]
ózhArz /' TARo/ia. Mgf7gną(y ygsył R7owm^2yyzg/7M /RMo/yAA RzPAi, Warszawa 1992, s. 254, przyp. 19.
AGNIESZKA SKRODZKA
i rozdawano jego rodzinie, przyjaciołom i zwolennikom. Konterfekt powielano i rozpo-
wszechniano także później*. Było to z pewnością celowym zamierzeniem monarchy, któ-
remu zależało, by zawarte w wizerunku przesłanie dotarło do jak najszerszych kręgów,
a dzięki funkcjonowaniu wielu egzemplarzy przetrwało nawet upływ czasu. W niniej-
szym artykule przedmiotem analizy stanie się obraz znajdujący się na ekspozycji Muzeum
Narodowego w Warszawie^ (il. 1). Jest to jedyny zachowany portret alegoryczny posiada-
jący sygnaturę artysty, ze względu na którą był do tej pory uznawany za egzemplarz naj-
bardziej zbliżony do oryginału lub nawet sam pierwowzór^.
Obraz przedstawia Stanisława Augusta widocznego w ujęciu do kolan, znajdującego
się w skąpo oświetlonym, prywatnym gabinecie, z widocznym po prawej stronie oknem.
Kameralny charakter wizerunku podkreśla domowy strój króla - ma on na sobie luźno
założony, niebieski szlafrok lamowany futrem. Spod kołnierza monarszego ubioru wysu-
wa się biała, rozpięta szeroko pod szyją, cienka koszula z koronkowym żabotem i takimiż
mankietami, wystającymi z obszernych rękawów szlafroka. Król siedzi przy widocznym
zaledwie częściowo stoliku lekko się nad nim pochylając, jednocześnie odwraca głowę
w kierunku znajdującego się za nim okna. Prawą ręką, opartą łokciem o blat stołu, nakry-
wa wierzch stojącej przed nim klepsydry. Dłoń lewej, zgiętej ręki, z pierścieniem z owal-
nym okiem na małym palcu, spoczywa na widniejących z brzegu stolika kilku
niezapisanych arkuszach papieru. Tuż obok widać kałamarz na tacce, z zanurzonym
w nim piórem. Na kartach położono złotą, otwartą koronę o trójkątnych porcjach, w którą
wstawiona jest kłepsydra z przesypującym się piaskiem. Na oskrzynieniu stolika widocz-
na jest sygnatura: Ań77Tg//o pmw Mg oraz napis: QUAESIVIT COELO
LUCEM. AENEID. IV / STANISLAUS AUGUSTUS. REX. POL. MDUX. LITH MDC-
CLXXXXIII. W tle, z lewej strony, za ramieniem władcy znajduje się globus, częściowo
przysłonięty pofałdowaną, purpurową draperią zamykającą kompozycję obrazu. Król zo-
stał przedstawiony jako starszy już mężczyzna. Na głowie tradycyjnie, jak niemal na
wszystkich innych znanych portretach, ma perukę <?77 ca/Oguw. W melancholijnym zamy-
śleniu, a nawet z pewnym smutkiem spogląda w stronę okna, skupiając uwagę na kilku
silnych snopach słonecznego światła przedzierającego się przez ciemne, burzowe chmury
i padającego na skalistą wyspę pośrodku morza. Promienie słoneczne wpadają też przez
okno do pomieszczenia i oświetlają twarz władcy oraz zgromadzone na stoliku atrybuty.
Natomiast na pierwszym planie za oknem widoczna jest góra, u podnóża której niewyraź-
nie wyobrażono mały domek. Szczyt góry prawdopodobnie wieńczy wieża.
Najmocniejszą plamę barwną na płótnie stanowi błękit szlafroka, skontrastowany z
jaskrawą, rdzawą czerwienią skłębionej draperii. Dominują tu brązy i szarości przełamane
- We wrześniu 1793 r. monarcha upominał się o trzy zamawiane wcześniej u Tokarskiego kopie pytając, czy - jeśli
powstały - są dobrze namalowane; BN, list Stanisława Augusta do Marcella Bacciarellego, 12 IX
] 793, k. 90. W odpowiedzi Bacciarelli napisał, że wziął na siebie dodatkowy obowiązek wykonania replik (w oryginale:
/e.y Ccy/g-y) osobiście i dwie z nich są już prawie gotowe; AGAD, Xo7*gspon&ng'o..., list Marcella Bacciarellego do
Stanisława Augusta, 20 IX 1793, k. 44v. Zob. także Zygmunt BATOWSKł, „Portret Stanisława Augusta „z klepsydrą",
z notatek oprać. Zofia NJESIOŁOWSKA-ROTHERTOWA, Rń&ą" 1952, t. 14, nr 2, s. 22, 26. Na
temat wizerunku nic nie podaje A.J. [ROLLE], „Stanisław August w Grodnie", R/^zgworZ/rA i ZRgragE', 1875,
r. 3, s. 52-67 oraz Maria ŻYWIRSKA, (braTmg ARa Ągm &m77Vaw<2Xi7gMR<7, Warszawa 1975.
^ Nr inw. MP 312 MNW, olej, płótno, 111,5 x 85,5 cm. Losy płótna wielokrotnie były już opisywane w literaturze
przedmiotu. Niedawno przypomniał je Jerzy PlETREiSłŃSKl, „Ostatniego Króla Polski Ro/RA rRggwygząy. O kró-
lewskim rebusie i różnych sposobach jego rozwiązywania", R/M/gąn EAiRn;' ózR/E, 2006, t. 68, nr 3-4, s. 318-319.
Małgorzata SOBIERAJ, „^z/gfgyRR gog/o /Mgg??7. Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego „z klepsydrą", [w:]
ózhArz /' TARo/ia. Mgf7gną(y ygsył R7owm^2yyzg/7M /RMo/yAA RzPAi, Warszawa 1992, s. 254, przyp. 19.