DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Horzela, Dobrosława: O pochodzeniu późnogotyckiej figury Chrystusa Męża Boleści w kościele parafialnym w Wolbromiu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.35030#0286
278
DOBROSŁAWA HoRZELA
oglądania z dołu. Zdaniem Kazimierza Łataka figura Chrystusa Bolesnego zajmowała
centralną cześć nastawy^. Takie przypuszczenie nie jest jednak trafue, co zauważyła
Helena Małkiewiczówna^. Ranatowicz wyraźnie wspomina, że podobna do monstrancji
struktura z figurą Chrystusa znajdowała się nad ołtarzem. Nota z księgi wydatków okre-
śla, że było to retabulum Krzyża Świętego (O/Azrz yAzrp wfe/łf Cn^cN). Z tekstów Rana-
towicza i zapisu z księgi wydatków wynika, że była to nastawa skrzydłowa,
z Ukrzyżowaniem w głównym polu i z figurą Chrystusa Bolesnego, ustawioną pod archi-
tektonicznym zwieńczeniem zapewne przypominającym kompozycyjnie gotycką mon-
strancję wieżyczkową-^^. Sądząc po opisie rozbudowanej rzeźbiarskiej struktury
zwieńczenia, część środkowa nastawy była zapewne także rzeźbiona.
Za pochodzeniem figury w Wolbromiu z kazimierskiego kościoła przemawia także jej
ikonografia. Całopostaciowe wyobrażenie Męża Boleści zyskało popularność w Małopol-
sce w latach 1440-1460 w malarstwie, w którym występowało stosunkowo często na re-
wersach skrzydeł w zestawieniu z przedstawieniem Matki Boskiej Bolesnej^. Ujęcie,
w którym Chrystus odziany jest w płaszcz purpurowy należy jednak do rzadszych. Swo-
istą zapowiedzią wyodrębnienia się tego przedstawienia ze sceny Fccg Nowo jest kwatera
z krakowskiego tryptyku dominikańskiego^. Nieco później tak wyobrażony Chrystus zna-
lazł miejsce w środkowej części tryptyku Matki Boskiej Bolesnej^. Z tego okresu pocho-
dzi też fragment tablicy z Niegowici, na której Chrystus w płaszczu purpurowym ujmuje
dłonią prawdopodobnie bicz^k Figura w Wolbromiu różni się od wspomnianych, nielicz-
nych zresztą małopolskich przedstawień, przez zdecydowane podkreślenie gestu
ńo co sytuuje wizerunek w sposób szczególny w kontekście kultu Bożego
Ciała. Jego propagatorami byli - jak wiadomo - kazimierscy kanonicy laterańscy^, czego
wyrazem sąm.in. gotyckie dzieła sztuki, przedstawiające Męża Boleści. Najwcześniejsze
z nich - witraż z około 1380 r. - pochodzi jeszcze sprzed osadzenia przy kościele kanoni-
ków^. Chrystus wskazujący na ranę w boku Chrystus widnieje też na pieczęci konwentu
z 1. ćw. XV w.^ Dwa inne dzieła ukazują Męża Boleści w płaszczu purpurowym: wspo-
minany już obraz w Kurozwękach (1490-1595) oraz płaskorzeźba w szczycie fasady
^ ŁATAK, Kanonicy ncgn/anni..., s. 119, 120.
36 MAŁKIEWICZÓWNA, op. cit., s. 532, przyp. 45.
37 ibid., s. 532.
3^ GADOMSKI, Goiycłie nM/onriwc toń/icowe MoioąoAłz'..., s. 47. Na temat ikonografii Męża Boleści w sztuce
w Polsce por. Tadeusz DOBRZENIECKI, „Niektóre zagadnienia ikonografii Męża Boleści", PocznA-Muzcn/u WnYVo-
wogo w Uhryznuac, 15, 1971, s. 7-219; id., „Pnngo PiotniA -ye/ Aoyd iyhnłc/a", [w:] Fnnłc/a Jzio/n ^zfuC. MnterinJy
Sey/ Stowarzyszenia TńAioryłów Szinłi. Szczecin, /AioyaJ 7970, red. Ewa STUDNIAROWSKA, Warszawa 1972,
s. 73-92; Na temat przedstawień Chrystusa Umęczonego w płaszczu purpurowym por. Grażyna JURKOWLANIEC,
Cńryyiaj Gn^czony. /łonogra/m w PoAce oafAH/ <7o ATTwiełn, Warszawa 2001, s. 44.
39 GADOMSKI, Gotycłie nraZarstwo iań/icowe Afa/oąo/W..., s. 50.
4° Przedstawienie Męża Boleści w rzeźbie Małopolski znane jest zaledwie z dwóch zachowanych przykładów z omawia-
nego okresu, są to tryptyk Matki Boskiej Bolesnej w katedrze na Wawelu oraz właśnie figura w Wolbromiu. Ponadto
wymienić można trzy późniejsze: z Krauszowa i z kościoła Mariackiego (obie w Muzeum Narodowym w Krakowie),
w Dłużcu (pocz. XVI) i w Szydłowcu (pocz. XVI w.). GADOMSKI, PóźnogoiycAT reiańninn?..., s. 62. Por. także
Andrzej OLSZEWSKI, „Ikonografia małopolskiej drewnianej rzeźby gotyckiej. Uwagi statystyczne", [w:] Aońi/e c/aret
oąrM. Siania z <7zie/'ów ^zinłi cAnj-Powane Mieczysławowi Ziatowi, red. Teresa KULAK, Wrocław 1998, s. 143.
4' GADOMSKI, GoiycAe/naZnrytwo iańZicoweMaZopoZ^łi..., s. 50.
43 Na temat różnych ujęć tego gestu por. JURKOWLANIEC, op. cit., s. 72-75.
43 Por. przyp. 25.
44 MaZar.siwo goiycłie w PoZyce (Dzie/e .sztaUpołsPie/, 2, 3), red. Adam S. LABUDA, Krystyna SECOMSKA, Warsza-
wa 2004, t. 2, s. 130 (autor hasła: Helena MAŁKIEWICZÓWNA).
43 ŁATAK, KuZt eacńaryjiyczny..., s. 227.
DOBROSŁAWA HoRZELA
oglądania z dołu. Zdaniem Kazimierza Łataka figura Chrystusa Bolesnego zajmowała
centralną cześć nastawy^. Takie przypuszczenie nie jest jednak trafue, co zauważyła
Helena Małkiewiczówna^. Ranatowicz wyraźnie wspomina, że podobna do monstrancji
struktura z figurą Chrystusa znajdowała się nad ołtarzem. Nota z księgi wydatków okre-
śla, że było to retabulum Krzyża Świętego (O/Azrz yAzrp wfe/łf Cn^cN). Z tekstów Rana-
towicza i zapisu z księgi wydatków wynika, że była to nastawa skrzydłowa,
z Ukrzyżowaniem w głównym polu i z figurą Chrystusa Bolesnego, ustawioną pod archi-
tektonicznym zwieńczeniem zapewne przypominającym kompozycyjnie gotycką mon-
strancję wieżyczkową-^^. Sądząc po opisie rozbudowanej rzeźbiarskiej struktury
zwieńczenia, część środkowa nastawy była zapewne także rzeźbiona.
Za pochodzeniem figury w Wolbromiu z kazimierskiego kościoła przemawia także jej
ikonografia. Całopostaciowe wyobrażenie Męża Boleści zyskało popularność w Małopol-
sce w latach 1440-1460 w malarstwie, w którym występowało stosunkowo często na re-
wersach skrzydeł w zestawieniu z przedstawieniem Matki Boskiej Bolesnej^. Ujęcie,
w którym Chrystus odziany jest w płaszcz purpurowy należy jednak do rzadszych. Swo-
istą zapowiedzią wyodrębnienia się tego przedstawienia ze sceny Fccg Nowo jest kwatera
z krakowskiego tryptyku dominikańskiego^. Nieco później tak wyobrażony Chrystus zna-
lazł miejsce w środkowej części tryptyku Matki Boskiej Bolesnej^. Z tego okresu pocho-
dzi też fragment tablicy z Niegowici, na której Chrystus w płaszczu purpurowym ujmuje
dłonią prawdopodobnie bicz^k Figura w Wolbromiu różni się od wspomnianych, nielicz-
nych zresztą małopolskich przedstawień, przez zdecydowane podkreślenie gestu
ńo co sytuuje wizerunek w sposób szczególny w kontekście kultu Bożego
Ciała. Jego propagatorami byli - jak wiadomo - kazimierscy kanonicy laterańscy^, czego
wyrazem sąm.in. gotyckie dzieła sztuki, przedstawiające Męża Boleści. Najwcześniejsze
z nich - witraż z około 1380 r. - pochodzi jeszcze sprzed osadzenia przy kościele kanoni-
ków^. Chrystus wskazujący na ranę w boku Chrystus widnieje też na pieczęci konwentu
z 1. ćw. XV w.^ Dwa inne dzieła ukazują Męża Boleści w płaszczu purpurowym: wspo-
minany już obraz w Kurozwękach (1490-1595) oraz płaskorzeźba w szczycie fasady
^ ŁATAK, Kanonicy ncgn/anni..., s. 119, 120.
36 MAŁKIEWICZÓWNA, op. cit., s. 532, przyp. 45.
37 ibid., s. 532.
3^ GADOMSKI, Goiycłie nM/onriwc toń/icowe MoioąoAłz'..., s. 47. Na temat ikonografii Męża Boleści w sztuce
w Polsce por. Tadeusz DOBRZENIECKI, „Niektóre zagadnienia ikonografii Męża Boleści", PocznA-Muzcn/u WnYVo-
wogo w Uhryznuac, 15, 1971, s. 7-219; id., „Pnngo PiotniA -ye/ Aoyd iyhnłc/a", [w:] Fnnłc/a Jzio/n ^zfuC. MnterinJy
Sey/ Stowarzyszenia TńAioryłów Szinłi. Szczecin, /AioyaJ 7970, red. Ewa STUDNIAROWSKA, Warszawa 1972,
s. 73-92; Na temat przedstawień Chrystusa Umęczonego w płaszczu purpurowym por. Grażyna JURKOWLANIEC,
Cńryyiaj Gn^czony. /łonogra/m w PoAce oafAH/ <7o ATTwiełn, Warszawa 2001, s. 44.
39 GADOMSKI, Gotycłie nraZarstwo iań/icowe Afa/oąo/W..., s. 50.
4° Przedstawienie Męża Boleści w rzeźbie Małopolski znane jest zaledwie z dwóch zachowanych przykładów z omawia-
nego okresu, są to tryptyk Matki Boskiej Bolesnej w katedrze na Wawelu oraz właśnie figura w Wolbromiu. Ponadto
wymienić można trzy późniejsze: z Krauszowa i z kościoła Mariackiego (obie w Muzeum Narodowym w Krakowie),
w Dłużcu (pocz. XVI) i w Szydłowcu (pocz. XVI w.). GADOMSKI, PóźnogoiycAT reiańninn?..., s. 62. Por. także
Andrzej OLSZEWSKI, „Ikonografia małopolskiej drewnianej rzeźby gotyckiej. Uwagi statystyczne", [w:] Aońi/e c/aret
oąrM. Siania z <7zie/'ów ^zinłi cAnj-Powane Mieczysławowi Ziatowi, red. Teresa KULAK, Wrocław 1998, s. 143.
4' GADOMSKI, GoiycAe/naZnrytwo iańZicoweMaZopoZ^łi..., s. 50.
43 Na temat różnych ujęć tego gestu por. JURKOWLANIEC, op. cit., s. 72-75.
43 Por. przyp. 25.
44 MaZar.siwo goiycłie w PoZyce (Dzie/e .sztaUpołsPie/, 2, 3), red. Adam S. LABUDA, Krystyna SECOMSKA, Warsza-
wa 2004, t. 2, s. 130 (autor hasła: Helena MAŁKIEWICZÓWNA).
43 ŁATAK, KuZt eacńaryjiyczny..., s. 227.