DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Bernhardt, Katja: Inwentaryzacja zabytków sztuki między nauką i polityką: Prusy Zachodnie i Wolne Miasto Gdańsk
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34904#0272
264
KATJA BERNHARDT
Dla niemieckiego obszaru językowego, zwłaszcza dia tej jego części, która objęta była
granicami Królestwa Pruskiego, za kluczowy dokument konstytuujący ten nowy sposób
postrzegania istoty zabytku, uznawane jest memorandum przedłożone w roku 1815 przez
Karola Fryderyka Schinkla (1781-1841). Za jego pośrednictwem autor wzywał do „za-
chowania wszystkich zabytków i starożytności naszego kraju". W tym celu postulował on
wykonanie ich spisuj Jeśli więc owe memorandum uznać za akt inaugurujący rozwój
nowoczesnej inwentaryzacji zabytków, to jego treść winna nam umożliwić wyodrębnienie
kryteriów, które można by potraktować jako wyznaczniki określające istotę tego nauko-
wego przedsięwzięcia. Rozróżniając ich konstytutywne sedno od zmiennej w czasie inter-
pretacji, należy najpierw ustalić główne punkty kwestionariusza pytań badawczych, które
stworzą podstawę dla niniejszego studium.
Punktem wyjścia dla rozważań Schinkla było przekonanie o szczególnej wartości
obiektów, które miały być objęte inwentaryzacją, a następnie podlegać ochronie. Dopatry-
wał się ich zarówno w historyczności danego obiektu, jak też w jego znaczeniu w roli
medium unaoczniającego ideę, której prezentacja leży w interesie bądź jednostek, bądź
też określonych instytucji. Ideę ową definiował on przez pryzmat pojęć Naród i Ojczyzna.
Zarówno domniemanie, że dany obiekt posiada jakąś wartość zabytkową, jak też próba
zdefiniowania jej charakteru - co stanowi warunek wstępny dla decyzji o jego inwentary-
zacji - kierują się z zasady przesłankami wynikającymi z jakiejś nadrzędnej idei. Jednak
sposób konkretyzacji tych przesłanek, uwarunkowany jest każdorazowo przez panującą
w danym momencie sytuację
Powodem, dla którego Schinkel występował z postulatem ustanowienia specjalnej
ochrony dla zabytków postrzeganych jako narodowe dziedzictwo, było ich zagrożenie
degradacją, a także sprzedażą. Stwierdzenie konkretnie zaistniałego, względnie potencjal-
nie możliwego zagrożenia zabytków, uzasadniało w sposób rozstrzygający decyzję o pod-
jęciu działań zmierzających do ich inwentaryzacji. W ramach poszczególnych okresów
historycznych kwestią otwartą pozostaje zawsze zdefiniowanie charakteru tego zagroże-
nia, a także sposobu jego postrzegania.
Inwentaryzacja zabytków stanowiąca jedną z form działań na rzecz ich ochrony, rozu-
miana była przez Schinkla jako działalność podejmowana w interesie dobra wspólnego.
Dlatego też uważał on, że państwo jest instancją zobowiązaną do realizacji tego zadania.
Tak więc instytucje i osoby, którym to zadanie powierzono traktował jak podmioty działa-
jące w interesie narodowej wspólnoty w zastępstwie tej instancji. Ten stan rzeczy rzuto-
wał na sposób ustanowienia kolejnej zasady kształtującej charakter inwentaryzacji
zabytków. W jej ramach jednak powstawało pole manewru, które umożliwiało kształto-
wanie hierarchii uczestniczących w inwentaryzacji instytucji i osób w sposób zróżnico-
wany i uwzględniający ich specyficzne interesy.
Schinkel hołdował przekonaniu, że zabytki emanują twórczą siłę sprawczą oddziaływu-
jącą zarówno na teraźniejszość, jak i na przyszłość. Inwentaryzacji zabytków przypadło
DeMNcA<? AT7M? MM<r/D^77A77777/^//ggg, !) (! 953), s. 73-90; Friedrich MIELKE, „Zur Genesis der Kunstdenkmaler-lnven-
tarisation", ZetNcAH/f/iA^ y^aAgeycAfcA^, 2 (1975), z. 2, s. !34-143; Herbert
DELLWIG, „Inventarisation. Geschichte und Pt*axis einer óffentlichen Aufgabe", A? ^A^777/r777<7-P/b/z.
JaAre.sńencAre 797P-7WH, Worms, 1982, s. 100-110; Winfried SPEITKAMP, Dfe tbnw/A//7g&?^ GaycAtcAre.
wa/p/yggg M?7<7 SAaaf 777 DeMAcA/<277<7 7#77-7933, Góttingen, 1996, s. 201-213 (Kritische Studien zur Geschichtswissen-
schaft ! 14); Matthias NOELL, „Die Erfindung des Denkmalinventars. Denkmalstatistik in Frankreich und Deutschland
im 19. Jahrhundert", Au777.sr + ,TcA7YgAA77- 777 &7"5cAwe7'z, 59 (2008), z. 1, s. 19-26.
- Karl Friedrich SCHINKEL, „Memorandum zur Denkmalpflege (1815)" [w:] Norbert HUSE, Dg77A777<?77//ęge DfM/-
.ycAg 7e.H6 r7M^ &e7'y%A7V77777&77e77, Munchen, 1984, s. 70-73.
KATJA BERNHARDT
Dla niemieckiego obszaru językowego, zwłaszcza dia tej jego części, która objęta była
granicami Królestwa Pruskiego, za kluczowy dokument konstytuujący ten nowy sposób
postrzegania istoty zabytku, uznawane jest memorandum przedłożone w roku 1815 przez
Karola Fryderyka Schinkla (1781-1841). Za jego pośrednictwem autor wzywał do „za-
chowania wszystkich zabytków i starożytności naszego kraju". W tym celu postulował on
wykonanie ich spisuj Jeśli więc owe memorandum uznać za akt inaugurujący rozwój
nowoczesnej inwentaryzacji zabytków, to jego treść winna nam umożliwić wyodrębnienie
kryteriów, które można by potraktować jako wyznaczniki określające istotę tego nauko-
wego przedsięwzięcia. Rozróżniając ich konstytutywne sedno od zmiennej w czasie inter-
pretacji, należy najpierw ustalić główne punkty kwestionariusza pytań badawczych, które
stworzą podstawę dla niniejszego studium.
Punktem wyjścia dla rozważań Schinkla było przekonanie o szczególnej wartości
obiektów, które miały być objęte inwentaryzacją, a następnie podlegać ochronie. Dopatry-
wał się ich zarówno w historyczności danego obiektu, jak też w jego znaczeniu w roli
medium unaoczniającego ideę, której prezentacja leży w interesie bądź jednostek, bądź
też określonych instytucji. Ideę ową definiował on przez pryzmat pojęć Naród i Ojczyzna.
Zarówno domniemanie, że dany obiekt posiada jakąś wartość zabytkową, jak też próba
zdefiniowania jej charakteru - co stanowi warunek wstępny dla decyzji o jego inwentary-
zacji - kierują się z zasady przesłankami wynikającymi z jakiejś nadrzędnej idei. Jednak
sposób konkretyzacji tych przesłanek, uwarunkowany jest każdorazowo przez panującą
w danym momencie sytuację
Powodem, dla którego Schinkel występował z postulatem ustanowienia specjalnej
ochrony dla zabytków postrzeganych jako narodowe dziedzictwo, było ich zagrożenie
degradacją, a także sprzedażą. Stwierdzenie konkretnie zaistniałego, względnie potencjal-
nie możliwego zagrożenia zabytków, uzasadniało w sposób rozstrzygający decyzję o pod-
jęciu działań zmierzających do ich inwentaryzacji. W ramach poszczególnych okresów
historycznych kwestią otwartą pozostaje zawsze zdefiniowanie charakteru tego zagroże-
nia, a także sposobu jego postrzegania.
Inwentaryzacja zabytków stanowiąca jedną z form działań na rzecz ich ochrony, rozu-
miana była przez Schinkla jako działalność podejmowana w interesie dobra wspólnego.
Dlatego też uważał on, że państwo jest instancją zobowiązaną do realizacji tego zadania.
Tak więc instytucje i osoby, którym to zadanie powierzono traktował jak podmioty działa-
jące w interesie narodowej wspólnoty w zastępstwie tej instancji. Ten stan rzeczy rzuto-
wał na sposób ustanowienia kolejnej zasady kształtującej charakter inwentaryzacji
zabytków. W jej ramach jednak powstawało pole manewru, które umożliwiało kształto-
wanie hierarchii uczestniczących w inwentaryzacji instytucji i osób w sposób zróżnico-
wany i uwzględniający ich specyficzne interesy.
Schinkel hołdował przekonaniu, że zabytki emanują twórczą siłę sprawczą oddziaływu-
jącą zarówno na teraźniejszość, jak i na przyszłość. Inwentaryzacji zabytków przypadło
DeMNcA<? AT7M? MM<r/D^77A77777/^//ggg, !) (! 953), s. 73-90; Friedrich MIELKE, „Zur Genesis der Kunstdenkmaler-lnven-
tarisation", ZetNcAH/f/iA^ y^aAgeycAfcA^, 2 (1975), z. 2, s. !34-143; Herbert
DELLWIG, „Inventarisation. Geschichte und Pt*axis einer óffentlichen Aufgabe", A? ^A^777/r777<7-P/b/z.
JaAre.sńencAre 797P-7WH, Worms, 1982, s. 100-110; Winfried SPEITKAMP, Dfe tbnw/A//7g&?^ GaycAtcAre.
wa/p/yggg M?7<7 SAaaf 777 DeMAcA/<277<7 7#77-7933, Góttingen, 1996, s. 201-213 (Kritische Studien zur Geschichtswissen-
schaft ! 14); Matthias NOELL, „Die Erfindung des Denkmalinventars. Denkmalstatistik in Frankreich und Deutschland
im 19. Jahrhundert", Au777.sr + ,TcA7YgAA77- 777 &7"5cAwe7'z, 59 (2008), z. 1, s. 19-26.
- Karl Friedrich SCHINKEL, „Memorandum zur Denkmalpflege (1815)" [w:] Norbert HUSE, Dg77A777<?77//ęge DfM/-
.ycAg 7e.H6 r7M^ &e7'y%A7V77777&77e77, Munchen, 1984, s. 70-73.