DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Bernhardt, Katja: Inwentaryzacja zabytków sztuki między nauką i polityką: Prusy Zachodnie i Wolne Miasto Gdańsk
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34904#0273
INWENTARYZACJA ZABYTKÓW SZTUKI MIĘDZY NAUKĄ I POLITYKĄ
265
zadanie pozyskiwania wiedzy o podlegających ochronie obiektach oraz o stanie ich za-
chowania; nadto zaś tworzenie merytorycznych podstaw dla dokonywania syntetyzują-
cych przeglądów ogólnej sytuacji całego ich zasobu. Tak więc inwentaryzacja zabytków
stawała się w pierwszym rzędzie podstawą do praktycznych działań w zakresie ich ochro-
ny. Jednak w miarę upływu czasu zmianom zaczęły podlegać metodyczne i techniczne
sposoby rozwiązywania tego zadania, a także forma prezentacji wyników inwentaryzacji
oraz jej programowe założenia.
Opracowany w roku 1900 przez Ernsta Polaczka (1870-1939) przegląd wykonanych
do tej pory na terenie Rzeszy Niemieckiej inwentaryzacji zabytków, pozwala już wyraźnie
stwierdzić, że dyskursywnym wątkom ich charakterystyk towarzyszyć zaczynały akcenty
zabarwione regionalnie. Autor ów zauważył mianowicie, że „wśród 26 opracowanych
w Niemczech serii opracowań inwentaryzacyjnych, nie sposób znaleźć dwóch całkowicie
do siebie podobnych. Zaiste przedziwny przejaw niemieckiej jedności narodowej"^.
Zgodzić się należy z Horstem Ende, że taka różnorodność była przede wszystkim skut-
kiem regionalnie zróżnicowanych definicji zabytku które, „leżą u podstaw prac inwenta-
ryzacyjnych; nadto zaś, także wymagania i potrzeby zgłaszane pod adresem
inwentaryzatorów przez różne podmioty sfery publicznej
Wszelako ja osobiście, byłabym skłonna powiązać te regionalne zróżnicowania także
ze swoistym charakterem inwentaryzowanych na danym terenie obiektów. Uważam bo-
wiem, że odrębne dzieje każdego z regionów, oraz liczebność i jakość zespołu zachowa-
nych na jego obszarze zabytków, nadto zaś uwarunkowania wynikające z aktualnej sytu-
acji historycznej, decydują o sposobie postrzegania regionalnej specyfiki zabytków.
Wszystkie te czynniki razem wzięte wywierają wpływ na sposób programowania prac
inwentaryzacyjnych, a także na sposób prezentowania ich wyników.
Jeśli więc w świetle przedstawionych powyżej okoliczności zaryzykujemy sformuło-
wanie tezy, iż każda inwentaryzacja zabytków stanowi system działań o zmiennej dyna-
mice, to właśnie region objęty ramami tego opracowania okazać się może idealnym polem
doświadczalnym dla przeprowadzenia badań zmierzających do udowodnienia jej słuszno-
ści. Wynika to z jego wielonarodowej, wieloetnicznej, i wielowyznaniowej struktury de-
mograficznej. Stanowi ona gęsto uwarstwione podglebie sprzyjające procesom sprzyjają-
cym kolejnym zmianom w sposobie postrzegania pojęcia zabytek. Ponadto uwzględnić
trzeba także fakt, że region ten, w przyjętych dla niniejszego opracowaniach granicach
czasowych, był areną szybko po sobie następujących, brzemiennych w poważne następ-
stwa wydarzeń dziejowych. Sprawiły one, że inwentaryzacja zabytków odbywała się
w środowisku zdominowanym politycznymi napięciami^.
/w;/ w/uf/z /Wwmę// PrMsy
Na interesującym nas obszarze, doszukać się można już w początkach wieku XIX niema-
łej liczby inicjatyw skutkujących działaniami na rzecz ewidencji i zachowania zabytków
^ POLACZEK, „Die Denkmaler-Inventarisation (jak przyp. I), s. 287.
^ Horst ENDE, „Inventańsierung und Inventare. Eine Einfuhrung", [w]: DoU/ngnńgren Rewańren. Znr
Dgnłwń/gfńmgntćirArińon ńi ATecł/enńnrg ko/ycwmig/u, hrsg. v. Landesamt fur Denkmalpflege Mecklenburg-
Vorpommem, Schwerin, 1997, s. 4-7, cytat tamże na s. 5.
^ Opracowanie niniejsze oparte zostało na wynikach kwerend w zasobach następujących archiwów: Archiwum Pań-
stwowe w Gdańsku (APG), Bundesarchiv Berlin (BArch), zbiory działu „Dokumentesammlung" w Herder-łnstitut
Marburg (DSHł), Geheimes Staatsarchiv PreuSischer Kulturbesitz Berlin (GStA PK).
265
zadanie pozyskiwania wiedzy o podlegających ochronie obiektach oraz o stanie ich za-
chowania; nadto zaś tworzenie merytorycznych podstaw dla dokonywania syntetyzują-
cych przeglądów ogólnej sytuacji całego ich zasobu. Tak więc inwentaryzacja zabytków
stawała się w pierwszym rzędzie podstawą do praktycznych działań w zakresie ich ochro-
ny. Jednak w miarę upływu czasu zmianom zaczęły podlegać metodyczne i techniczne
sposoby rozwiązywania tego zadania, a także forma prezentacji wyników inwentaryzacji
oraz jej programowe założenia.
Opracowany w roku 1900 przez Ernsta Polaczka (1870-1939) przegląd wykonanych
do tej pory na terenie Rzeszy Niemieckiej inwentaryzacji zabytków, pozwala już wyraźnie
stwierdzić, że dyskursywnym wątkom ich charakterystyk towarzyszyć zaczynały akcenty
zabarwione regionalnie. Autor ów zauważył mianowicie, że „wśród 26 opracowanych
w Niemczech serii opracowań inwentaryzacyjnych, nie sposób znaleźć dwóch całkowicie
do siebie podobnych. Zaiste przedziwny przejaw niemieckiej jedności narodowej"^.
Zgodzić się należy z Horstem Ende, że taka różnorodność była przede wszystkim skut-
kiem regionalnie zróżnicowanych definicji zabytku które, „leżą u podstaw prac inwenta-
ryzacyjnych; nadto zaś, także wymagania i potrzeby zgłaszane pod adresem
inwentaryzatorów przez różne podmioty sfery publicznej
Wszelako ja osobiście, byłabym skłonna powiązać te regionalne zróżnicowania także
ze swoistym charakterem inwentaryzowanych na danym terenie obiektów. Uważam bo-
wiem, że odrębne dzieje każdego z regionów, oraz liczebność i jakość zespołu zachowa-
nych na jego obszarze zabytków, nadto zaś uwarunkowania wynikające z aktualnej sytu-
acji historycznej, decydują o sposobie postrzegania regionalnej specyfiki zabytków.
Wszystkie te czynniki razem wzięte wywierają wpływ na sposób programowania prac
inwentaryzacyjnych, a także na sposób prezentowania ich wyników.
Jeśli więc w świetle przedstawionych powyżej okoliczności zaryzykujemy sformuło-
wanie tezy, iż każda inwentaryzacja zabytków stanowi system działań o zmiennej dyna-
mice, to właśnie region objęty ramami tego opracowania okazać się może idealnym polem
doświadczalnym dla przeprowadzenia badań zmierzających do udowodnienia jej słuszno-
ści. Wynika to z jego wielonarodowej, wieloetnicznej, i wielowyznaniowej struktury de-
mograficznej. Stanowi ona gęsto uwarstwione podglebie sprzyjające procesom sprzyjają-
cym kolejnym zmianom w sposobie postrzegania pojęcia zabytek. Ponadto uwzględnić
trzeba także fakt, że region ten, w przyjętych dla niniejszego opracowaniach granicach
czasowych, był areną szybko po sobie następujących, brzemiennych w poważne następ-
stwa wydarzeń dziejowych. Sprawiły one, że inwentaryzacja zabytków odbywała się
w środowisku zdominowanym politycznymi napięciami^.
/w;/ w/uf/z /Wwmę// PrMsy
Na interesującym nas obszarze, doszukać się można już w początkach wieku XIX niema-
łej liczby inicjatyw skutkujących działaniami na rzecz ewidencji i zachowania zabytków
^ POLACZEK, „Die Denkmaler-Inventarisation (jak przyp. I), s. 287.
^ Horst ENDE, „Inventańsierung und Inventare. Eine Einfuhrung", [w]: DoU/ngnńgren Rewańren. Znr
Dgnłwń/gfńmgntćirArińon ńi ATecł/enńnrg ko/ycwmig/u, hrsg. v. Landesamt fur Denkmalpflege Mecklenburg-
Vorpommem, Schwerin, 1997, s. 4-7, cytat tamże na s. 5.
^ Opracowanie niniejsze oparte zostało na wynikach kwerend w zasobach następujących archiwów: Archiwum Pań-
stwowe w Gdańsku (APG), Bundesarchiv Berlin (BArch), zbiory działu „Dokumentesammlung" w Herder-łnstitut
Marburg (DSHł), Geheimes Staatsarchiv PreuSischer Kulturbesitz Berlin (GStA PK).