DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Bernhardt, Katja: Inwentaryzacja zabytków sztuki między nauką i polityką: Prusy Zachodnie i Wolne Miasto Gdańsk
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.34904#0274
266
KATJA BERNHARDT
architektury i sztuki^. Podejmował je zarówno centralny rząd Królestwa Prus, jak i lokal-
na administracja Prowincji Prusy Zachodnie. Przykładem przedsięwzięcia zorganizowa-
nego przez rząd była przede wszystkim podróż służbowa samego Schinkla, podjęta
w roku 1834, w celu rozpoznania wielkości zasobu i stanu zachowania zabytków archi-
tektury na obszarach północno-wschodnich prowincji Królestwa Prusk Jako przykład
działania władz lokalnych za godne wzmianki należy uznać inicjatywy nadprezydenta
ówczesnej Prowincji Prusy Zachodnie, po roku zaś 1825 połączonej Prowincji Prusy, The-
odora von Schón (1773-1856), na rzecz zachowania zamku w Malborku^. Wszystkie te
przedsięwzięcia były jednak wynikiem odosobnionych zamierzeń odbiegających znacz-
nie od idei szeroko zakrojonej i systematycznie realizowanej ewidencji zabytków archi-
tektury i sztuki zaprezentowanej w memoriale Schinklak
Wydawało się, że nowym impulsem do podjęcia właśnie tak pojmowanej inwentaryza-
cji zabytków stanie się powołanie w roku 1843 Ferdynanda von Quast (1807-1877) na
stworzone wówczas po raz pierwszy stanowisko konserwatora zabytków w Królestwie
Prus. Jednak ani jego wystąpienia kierowane do zarządów prowincji"^, ani rozpoczęty
przez niego centralnie projekt opracowania inwentarza zabytków architektury i sztuki dla
6 W tym miejscu wspomnieć naieży, że już w epoce wczesnonowożytnej powstało, zwłaszcza w Gdańsku, szereg god-
nych uwagi opracowań, mających po części charakter inwentarzy zabytków. Niezwykłe pożyteczne byłoby podjęcie
badań mających na cełu krytyczną anałizę tych dzieł i konfrontację jej wyników z treścią niniejszego opracowania.
Mowa tri przede wszystkim o takich pracach jak: Bartę! RANISCH, a/Zer &7^ ófarA
Do/hz/g, Dantzig, ł695; id. RgjcA7Wń7777gT/g7^ w7i7ń'/7777Vg77 GgńńYr/g 777 &7^5ń7ćńDa77tz7g. hb/A/77'777/7'gg 7extg47'ń'o77,
hrsg. und eingeleitet von Arnołd BARTETZKY und Detłev KRAACK, Marburg, 1997 (QueHen zur Geschichte und
Landeskunde Ostmitteleuropas 1).
^ Eva BÓRSCH-SUPAN unter Mitwirkung von Zofia O S T R O W S K A - K Ę B ŁO W S K A. AY/7 Fngrńńcń ógńwłg/
Zg^g/Mu^ł, Bd. 18: D/g P7W7/7zg77 77777/ REs^gM^? 77777/ Gżo/?/7g7^zogA7/77 Ro^gTr, Berlin, 2003, s. 617-709.
^ Bernhard SCHMID, Ońgry^TA/T^/ W77 &/7Ó77 77777/ 7/7'g 4/777i'g77/7777"g, Halle, 1940 (Schriften der Kónigsberger Gelehr-
ten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse 15/16, z. 4). Z inicjatywy nadprezydenta Prowincji Prusy Zachodnie
Theodora von Schón, opracowana została inwentaryzacja zamku w Malborku, patrz: Johann Gustav BUSCHING, D77.S
Rcń/o^ &77Ac/7g77 R///g7^z77 4/7771^77/777% Berlin 1823. Działaniom tego samego polityka zawdzięczamy też powsta-
nie zespołu planów i widoków założeń obronnych zamków krzyżackich i miast, które wykonał Johann Michael Guise.
Zespół ten przechowywany był w Królewcu, w zbiorze zwanym „Burgwallakten". Z liczącego około 600 arkuszy zespo-
łu zachowało się 293 arkuszy w archiwum Museum fur Vor- und Fruhgeschichte w Berlinie. Na temat tego zbioru, patrz:
Ludwig RETTY, „Ostpreubens Bau- und Kunstdenkmaler", Ov&r7Ac/7g4/o7777/,s'/7g//g, 15 (1934/35), z. 5, s. 314-315;
Michael MALLIARłS, „Auf dem Mtill gelandet. Ein Teil der Prussia-Sammlung wurde schlieblich nach Berlin geret-
tet", D77S- Gs'R7T77//g77/7/77ń/P/*g77/?Ag/7g4//gg777 g777g Zg7t7777g z dnia 30. sierpnia 2003; Pressemitteilung des Museums ffir
Vor- und Fruhgeschichte Berlin „Das neue Prussia-Fundarchiv in Berlin", www.smb.spk-berlin.de/smb/presse/deta-
ils.php?objlD=23002& (20.02.2010). Za wskazanie tego zbioru dziękuję prof. Marianowi Arszyńskiemu.
^ Bernhard SCHMłD w swoim sprawozdaniu: D/gDg77D77T7/p//ggg 777 ł%,y%77^gr7/?g77 7Ó04-/P/0, Danzig, 1910, (Abhand-
lungen zur Landeskunde der Provinz Westpreuben 14), s. 52 wspomina ponadto o pierwszej liście istniejących zabyt-
ków zawartej w sprawozdaniu starostów z roku 1838.
O przeprowadzeniu spisu zabytków na terenie regencji kwidzyńskiej w roku 1844 wspomina: Felicitas BUCH, &77-
7//g77 Z777" /77^g77//Ac/7g/7 Dg/7ł/7777(p//ggg 77777 Rg/sp/g/ ło77S'g7T77/07l's'g/7g7^ 47*/7g7/g77 Fg7^77777777/ W77 ^7777^A, WormS, 1 990,
s. 48. W roku 1858 pruski minister Handlu, Przemysłu i Robót Publicznych zażądał od władz regencji kwidzyńskiej
sprawozdania z inspekcji wybitnych budowli ceglanych (GStA PK, XIV. HA Westpreuben Rep. 181 Regierung zu
Marienwerder, Kunst-Altertumer, Nr. 744, Bl.l). W związku z tym żądaniem powiatowi inspektorzy budownictwa
sporządzili odpowiednie listy w układzie tabelarycznym, które znajdują się w: GStA PK, XIV. HA Westpreuben Rep.
181 Regierung zu Marienwerder, Kunst-Altertumer, Nr. 744, BI. 52-60. W roku 1870 pruski minister Wyznań, Szkol-
nictwa i Zdrowia wezwał wszystkich nadprezydcntów Prowincji do złożenia sprawozdań na temat postępów inwentary-
zacji zabytków. W związku z tym poleceniem radca budowlany Ehrhardt zobowiązany został do opracowania odnośnego
zestawienia dla regencji gdańskiej: SCHMID, D7'gDg77C777T7/p//ggg 777 RFy/p7*gr7/Zg77..., (jak przyp. 9 ), s. 52-53; BUCH,
op. cit., s. 60. W roku 1868, pod kierownictwem Quasta rozpoczęto prace nad ponowną inwentaryzacją zamku w Malbor-
ku: BLANKENSTEIN, „Ueber die Aufnahme der Marienbug", Dg77Agńg /?7777zgńr777g, 2 (1868), z. 40, s. 421 -423.
KATJA BERNHARDT
architektury i sztuki^. Podejmował je zarówno centralny rząd Królestwa Prus, jak i lokal-
na administracja Prowincji Prusy Zachodnie. Przykładem przedsięwzięcia zorganizowa-
nego przez rząd była przede wszystkim podróż służbowa samego Schinkla, podjęta
w roku 1834, w celu rozpoznania wielkości zasobu i stanu zachowania zabytków archi-
tektury na obszarach północno-wschodnich prowincji Królestwa Prusk Jako przykład
działania władz lokalnych za godne wzmianki należy uznać inicjatywy nadprezydenta
ówczesnej Prowincji Prusy Zachodnie, po roku zaś 1825 połączonej Prowincji Prusy, The-
odora von Schón (1773-1856), na rzecz zachowania zamku w Malborku^. Wszystkie te
przedsięwzięcia były jednak wynikiem odosobnionych zamierzeń odbiegających znacz-
nie od idei szeroko zakrojonej i systematycznie realizowanej ewidencji zabytków archi-
tektury i sztuki zaprezentowanej w memoriale Schinklak
Wydawało się, że nowym impulsem do podjęcia właśnie tak pojmowanej inwentaryza-
cji zabytków stanie się powołanie w roku 1843 Ferdynanda von Quast (1807-1877) na
stworzone wówczas po raz pierwszy stanowisko konserwatora zabytków w Królestwie
Prus. Jednak ani jego wystąpienia kierowane do zarządów prowincji"^, ani rozpoczęty
przez niego centralnie projekt opracowania inwentarza zabytków architektury i sztuki dla
6 W tym miejscu wspomnieć naieży, że już w epoce wczesnonowożytnej powstało, zwłaszcza w Gdańsku, szereg god-
nych uwagi opracowań, mających po części charakter inwentarzy zabytków. Niezwykłe pożyteczne byłoby podjęcie
badań mających na cełu krytyczną anałizę tych dzieł i konfrontację jej wyników z treścią niniejszego opracowania.
Mowa tri przede wszystkim o takich pracach jak: Bartę! RANISCH, a/Zer &7^ ófarA
Do/hz/g, Dantzig, ł695; id. RgjcA7Wń7777gT/g7^ w7i7ń'/7777Vg77 GgńńYr/g 777 &7^5ń7ćńDa77tz7g. hb/A/77'777/7'gg 7extg47'ń'o77,
hrsg. und eingeleitet von Arnołd BARTETZKY und Detłev KRAACK, Marburg, 1997 (QueHen zur Geschichte und
Landeskunde Ostmitteleuropas 1).
^ Eva BÓRSCH-SUPAN unter Mitwirkung von Zofia O S T R O W S K A - K Ę B ŁO W S K A. AY/7 Fngrńńcń ógńwłg/
Zg^g/Mu^ł, Bd. 18: D/g P7W7/7zg77 77777/ REs^gM^? 77777/ Gżo/?/7g7^zogA7/77 Ro^gTr, Berlin, 2003, s. 617-709.
^ Bernhard SCHMID, Ońgry^TA/T^/ W77 &/7Ó77 77777/ 7/7'g 4/777i'g77/7777"g, Halle, 1940 (Schriften der Kónigsberger Gelehr-
ten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse 15/16, z. 4). Z inicjatywy nadprezydenta Prowincji Prusy Zachodnie
Theodora von Schón, opracowana została inwentaryzacja zamku w Malborku, patrz: Johann Gustav BUSCHING, D77.S
Rcń/o^ &77Ac/7g77 R///g7^z77 4/7771^77/777% Berlin 1823. Działaniom tego samego polityka zawdzięczamy też powsta-
nie zespołu planów i widoków założeń obronnych zamków krzyżackich i miast, które wykonał Johann Michael Guise.
Zespół ten przechowywany był w Królewcu, w zbiorze zwanym „Burgwallakten". Z liczącego około 600 arkuszy zespo-
łu zachowało się 293 arkuszy w archiwum Museum fur Vor- und Fruhgeschichte w Berlinie. Na temat tego zbioru, patrz:
Ludwig RETTY, „Ostpreubens Bau- und Kunstdenkmaler", Ov&r7Ac/7g4/o7777/,s'/7g//g, 15 (1934/35), z. 5, s. 314-315;
Michael MALLIARłS, „Auf dem Mtill gelandet. Ein Teil der Prussia-Sammlung wurde schlieblich nach Berlin geret-
tet", D77S- Gs'R7T77//g77/7/77ń/P/*g77/?Ag/7g4//gg777 g777g Zg7t7777g z dnia 30. sierpnia 2003; Pressemitteilung des Museums ffir
Vor- und Fruhgeschichte Berlin „Das neue Prussia-Fundarchiv in Berlin", www.smb.spk-berlin.de/smb/presse/deta-
ils.php?objlD=23002& (20.02.2010). Za wskazanie tego zbioru dziękuję prof. Marianowi Arszyńskiemu.
^ Bernhard SCHMłD w swoim sprawozdaniu: D/gDg77D77T7/p//ggg 777 ł%,y%77^gr7/?g77 7Ó04-/P/0, Danzig, 1910, (Abhand-
lungen zur Landeskunde der Provinz Westpreuben 14), s. 52 wspomina ponadto o pierwszej liście istniejących zabyt-
ków zawartej w sprawozdaniu starostów z roku 1838.
O przeprowadzeniu spisu zabytków na terenie regencji kwidzyńskiej w roku 1844 wspomina: Felicitas BUCH, &77-
7//g77 Z777" /77^g77//Ac/7g/7 Dg/7ł/7777(p//ggg 77777 Rg/sp/g/ ło77S'g7T77/07l's'g/7g7^ 47*/7g7/g77 Fg7^77777777/ W77 ^7777^A, WormS, 1 990,
s. 48. W roku 1858 pruski minister Handlu, Przemysłu i Robót Publicznych zażądał od władz regencji kwidzyńskiej
sprawozdania z inspekcji wybitnych budowli ceglanych (GStA PK, XIV. HA Westpreuben Rep. 181 Regierung zu
Marienwerder, Kunst-Altertumer, Nr. 744, Bl.l). W związku z tym żądaniem powiatowi inspektorzy budownictwa
sporządzili odpowiednie listy w układzie tabelarycznym, które znajdują się w: GStA PK, XIV. HA Westpreuben Rep.
181 Regierung zu Marienwerder, Kunst-Altertumer, Nr. 744, BI. 52-60. W roku 1870 pruski minister Wyznań, Szkol-
nictwa i Zdrowia wezwał wszystkich nadprezydcntów Prowincji do złożenia sprawozdań na temat postępów inwentary-
zacji zabytków. W związku z tym poleceniem radca budowlany Ehrhardt zobowiązany został do opracowania odnośnego
zestawienia dla regencji gdańskiej: SCHMID, D7'gDg77C777T7/p//ggg 777 RFy/p7*gr7/Zg77..., (jak przyp. 9 ), s. 52-53; BUCH,
op. cit., s. 60. W roku 1868, pod kierownictwem Quasta rozpoczęto prace nad ponowną inwentaryzacją zamku w Malbor-
ku: BLANKENSTEIN, „Ueber die Aufnahme der Marienbug", Dg77Agńg /?7777zgńr777g, 2 (1868), z. 40, s. 421 -423.