DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0523
Domicilium Varsoviense
515
świątyni i obu kamienic. Przetarg na odbudowę wygrała Spółdzielnia Pracy Budowlanej
„Rzemiosło i Technika”, z którą dnia 6 lipca 1946 r. została spisana umowa. Sygnowała ją
również ostatnia ksieni kanoniczek Elżbieta Szymakowska, co mogłoby wskazywać, że
dystyngowane Damy zamierzały kontynuować działalność w realiach PRL. Projekt Stani-
sława Żaryna był realizowany do stycznia 1948 r. pod nadzorem Beaty Try lińskiej83. Od-
budowana świątynia, oficjalnie nadal zamknięta, stała się już miejscem kameralnych
nabożeństw, kiedy niespodziewanie w 1953 r. władze nieokreślonego szczebla i z bliżej
nieokreślonych powodów poleciły wykreślić ją z listy zabytków i zrównać z ziemią84.
Zburzywszy również ruiny ratusza i pozostałych kamienic na terenie zajmowanym ongiś
przez Domicilium posiano trawę. W latach 1959-1962 zdewastowały go ostatecznie trzy
wysokie bloki mieszkalne, będące do dzisiaj wymownym świadectwem upadku ówcze-
snej myśli urbanistycznej i konserwatorskiej. Przemiany ustrojowe, które nastąpiły trzy-
dzieści lat później, stworzyły szanse podjęcia „rewitalizacji” reprezentacyjnego miejsca
stolicy. W 1995 r. rozpoczęła się budowa centrum bankowego o frontowych elewacjach
wzorowanych na barokowym pałacu Jabłonowskich. W latach 1998-1999 rekonstruowa-
ną północną pierzeję Placu Teatralnego dopełnił ujęty kamienicami kościół środowisk
twórczych p.w. Brata Alberta i św. Andrzeja Apostoła. Bliskość jednego z „punktowców”
nie pozwoliła na odtworzenie oryginalnego planu, elewacja frontowa nawiązała do pro-
jektu Aignera85.
Względnie bogata literatura dotycząca historii warszawskiej siedziby jezuitów koron-
nych, a zwłaszcza jej późniejszych losów, nie zawiera wielu informacji pozwalających na
szczegółową rekonstrukcję pierwotnego wyglądu budowli. Inwentarze pochodzące do-
piero z okresu kasaty zakonu i erekcji parafii św. Andrzeja zawierają ogólne wiadomości
na temat funkcji i rozmiarów86. Z jednego z nich, można było się dowiedzieć, że wnętrze
kaplicy miało marmurową posadzkę, gipsowy sufit i ściany rozdzielone przyściennymi
kolumnami. Stało przy nich pięć drewnianych, suto złoconych ołtarzy: wielki, z obrazem
Ukrzyżowanego (po utworzeniu parafii w jego zwieńczenie wmontowano obraz św. An-
drzeja), dwa mniejsze dedykowane św. Franciszkowi Ksaweremu i św. Stanisławowi
Kostce, oraz dwa jeszcze mniejsze, poświęcone czci św. Józefa i św. Ignacego. W stosun-
kowo niewielkiej przestrzeni zmieściły się także cztery dębowe konfesjonały, ławy oraz
ambona z kutego żelaza. Na emporze muzycznej stały organy, w półkolistym szczycie
fasady tykał zegar wybijający kwadranse i godziny87. Późniejsze losy wymienionych
83 Zob. APW, Akta Biura Odbudowy Stolicy (BOS), sygn. 3055 i 5364 (Ulica Senatorska 18: KościółPP Kanoniczek.
Zlecenia, rachunki, oferty, dzienniki budowy z lat 1946-48). Postęp prac relacjonowała ówczesna prasa: „Kościół PP
Kanoniczek powstanie z ruin”, Kurier Codzienny 1946 nr 249; „«Holenderka» na dachu. Kanoniczki w odbudowie”,
Wieczór 1947, nr 279.
84 Decyzję o zaniechaniu odbudowy północnej pierzei placu firmowała Komisja Urbanistyczno-Architektoniczna m. st.
Warszawy. Prawdopodobnie podjęto ją już w 1950 r., po rozpatrzeniu kilku konkursowych projektów rekonstrukcji
pierzei (!) Jednym z powodów rozbiórki mogła być chęć zapewnienia ekspozycji od strony Trasy W-Z fasady odbudo-
wanego gmachu Teatru Wielkiego, która budziła zachwyty radzieckich towarzyszy, zob. Zygmunt STĘPIŃSKI, Siedem
placów Warszawy, Warszawa 1988, s. 63-72.
85 Kamień węgielny wmurowano 24 IX 1998 r. Kościół poświęcony przez Jana Pawła II (13 VI 1999) i konsekrowany
przez prymasa Józefa Glempa (25 IX 1999) otrzymał wystrój projektu Bartłomieja Białyszewa. W 2004 r. Gustaw
Żemła ozdobił tympanon wizerunkiem gołębicy Ducha Świętego. Podczas wielkanocnego nabożeństwa, rankiem 23 III
2008 r. doszło do pożaru, który strawił wnętrze, restaurowane przez kolejne dwa lata.
86 BPAU, rkps 1235, k. 130-132v (Erectio Ecclesia Parochialis Sancti Andree).
87 BARTOSZEWICZ, op. cit, s. 203-204; id., Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem histo-
rycznym przez ..., Warszawa 1855, s. 278.
515
świątyni i obu kamienic. Przetarg na odbudowę wygrała Spółdzielnia Pracy Budowlanej
„Rzemiosło i Technika”, z którą dnia 6 lipca 1946 r. została spisana umowa. Sygnowała ją
również ostatnia ksieni kanoniczek Elżbieta Szymakowska, co mogłoby wskazywać, że
dystyngowane Damy zamierzały kontynuować działalność w realiach PRL. Projekt Stani-
sława Żaryna był realizowany do stycznia 1948 r. pod nadzorem Beaty Try lińskiej83. Od-
budowana świątynia, oficjalnie nadal zamknięta, stała się już miejscem kameralnych
nabożeństw, kiedy niespodziewanie w 1953 r. władze nieokreślonego szczebla i z bliżej
nieokreślonych powodów poleciły wykreślić ją z listy zabytków i zrównać z ziemią84.
Zburzywszy również ruiny ratusza i pozostałych kamienic na terenie zajmowanym ongiś
przez Domicilium posiano trawę. W latach 1959-1962 zdewastowały go ostatecznie trzy
wysokie bloki mieszkalne, będące do dzisiaj wymownym świadectwem upadku ówcze-
snej myśli urbanistycznej i konserwatorskiej. Przemiany ustrojowe, które nastąpiły trzy-
dzieści lat później, stworzyły szanse podjęcia „rewitalizacji” reprezentacyjnego miejsca
stolicy. W 1995 r. rozpoczęła się budowa centrum bankowego o frontowych elewacjach
wzorowanych na barokowym pałacu Jabłonowskich. W latach 1998-1999 rekonstruowa-
ną północną pierzeję Placu Teatralnego dopełnił ujęty kamienicami kościół środowisk
twórczych p.w. Brata Alberta i św. Andrzeja Apostoła. Bliskość jednego z „punktowców”
nie pozwoliła na odtworzenie oryginalnego planu, elewacja frontowa nawiązała do pro-
jektu Aignera85.
Względnie bogata literatura dotycząca historii warszawskiej siedziby jezuitów koron-
nych, a zwłaszcza jej późniejszych losów, nie zawiera wielu informacji pozwalających na
szczegółową rekonstrukcję pierwotnego wyglądu budowli. Inwentarze pochodzące do-
piero z okresu kasaty zakonu i erekcji parafii św. Andrzeja zawierają ogólne wiadomości
na temat funkcji i rozmiarów86. Z jednego z nich, można było się dowiedzieć, że wnętrze
kaplicy miało marmurową posadzkę, gipsowy sufit i ściany rozdzielone przyściennymi
kolumnami. Stało przy nich pięć drewnianych, suto złoconych ołtarzy: wielki, z obrazem
Ukrzyżowanego (po utworzeniu parafii w jego zwieńczenie wmontowano obraz św. An-
drzeja), dwa mniejsze dedykowane św. Franciszkowi Ksaweremu i św. Stanisławowi
Kostce, oraz dwa jeszcze mniejsze, poświęcone czci św. Józefa i św. Ignacego. W stosun-
kowo niewielkiej przestrzeni zmieściły się także cztery dębowe konfesjonały, ławy oraz
ambona z kutego żelaza. Na emporze muzycznej stały organy, w półkolistym szczycie
fasady tykał zegar wybijający kwadranse i godziny87. Późniejsze losy wymienionych
83 Zob. APW, Akta Biura Odbudowy Stolicy (BOS), sygn. 3055 i 5364 (Ulica Senatorska 18: KościółPP Kanoniczek.
Zlecenia, rachunki, oferty, dzienniki budowy z lat 1946-48). Postęp prac relacjonowała ówczesna prasa: „Kościół PP
Kanoniczek powstanie z ruin”, Kurier Codzienny 1946 nr 249; „«Holenderka» na dachu. Kanoniczki w odbudowie”,
Wieczór 1947, nr 279.
84 Decyzję o zaniechaniu odbudowy północnej pierzei placu firmowała Komisja Urbanistyczno-Architektoniczna m. st.
Warszawy. Prawdopodobnie podjęto ją już w 1950 r., po rozpatrzeniu kilku konkursowych projektów rekonstrukcji
pierzei (!) Jednym z powodów rozbiórki mogła być chęć zapewnienia ekspozycji od strony Trasy W-Z fasady odbudo-
wanego gmachu Teatru Wielkiego, która budziła zachwyty radzieckich towarzyszy, zob. Zygmunt STĘPIŃSKI, Siedem
placów Warszawy, Warszawa 1988, s. 63-72.
85 Kamień węgielny wmurowano 24 IX 1998 r. Kościół poświęcony przez Jana Pawła II (13 VI 1999) i konsekrowany
przez prymasa Józefa Glempa (25 IX 1999) otrzymał wystrój projektu Bartłomieja Białyszewa. W 2004 r. Gustaw
Żemła ozdobił tympanon wizerunkiem gołębicy Ducha Świętego. Podczas wielkanocnego nabożeństwa, rankiem 23 III
2008 r. doszło do pożaru, który strawił wnętrze, restaurowane przez kolejne dwa lata.
86 BPAU, rkps 1235, k. 130-132v (Erectio Ecclesia Parochialis Sancti Andree).
87 BARTOSZEWICZ, op. cit, s. 203-204; id., Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem histo-
rycznym przez ..., Warszawa 1855, s. 278.