DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Artykuły
DOI article:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0522
514
Wojciech Boberski
nie pozostawiły istotnych śladów w bryle budowli. Prace podjęte po 1833 r. pod kierun-
kiem architekta Andrzeja Gołońskiego koncentrowały się we wnętrzu74. Jesienią 1863 r.
pożar ratusza, który strawił także sąsiedni Dom Łagiewnicki, budowli pojezuickich nie
naruszył. W latach 1907-1908 prasa donosiła o wymianie więźby zniszczonej wilgocią,
zastąpieniu blaszanego pokrycia dachówką i o instalacji ogrzewania75.
O funkcjonowaniu kościoła w XIX-XX w. nie ma wielu informacji. Po „epoce parafial-
nej” uzyskał on ponownie elitarne przeznaczenie, służąc zgromadzeniu kanoniczek - in-
stytucji skupiającej dystyngowane niewiasty, które pragnęły wspólnie służyć Bogu, nie
zagradzając sobie zakonną klauzurą drogi do małżeństwa76. Szukając w stolicy szansy
zamążpójścia lub choćby godnego siebie towarzystwa, posłuszne swojej ksieni panny
i wdowy, nie tylko oddawały się modlitwie, ale również organizowały bale i prowadziły
salony. Już w XVIII stuleciu reguła budziła kontrowersje, a nawet zgorszenie77. W opi-
niach późniejszych, kanoniczki nazywano pobłażliwie zabytkiem starej dumnej arysto-
kracji™. W historii kościoła św. Andrzeja, okres 125 lat zarządu zgromadzenia nie
zaznaczył się wielkimi wydarzeniami, jakkolwiek twierdzenie, że „zniknął dla Warsza-
wy”79 wydaje się mocno przesadzone. Choć zazwyczaj zamknięty od ulicy (wchodziło się
od podwórza80), służył nie tylko kanoniczkom. Zasłynął jako miejsce arystokratycznych
ślubów i rekolekcji ludzi kultury. W latach 20. XIX w. w jego wnętrzu zbierało się co
niedzielę „Zgromadzenie Miłośników Śpiewów Religijnych Polskich”, wykonujące pie-
nia do Najwyższego^.
Pod okupacją niemiecką w zabudowaniach zgromadzenia były prowadzone tajne se-
minaria. Od pierwszych dni sierpnia 1944 r. działał tam szpital i silna reduta. Kościół
spłonął 13 dnia Powstania Warszawskiego tracąc dach i częściowo wypełniając się gru-
zem. Kilka dni później jego los podzieliły boczne oficyny82. Mury i sklepienia, jakkol-
wiek nadwątlone i popękane, nie groziły jednak zawaleniem, więc po wojnie w Wydziale
Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy zapadła decyzja rekonstrukcji zespołu
74 Biblioteka IS PAN, Zbiory specjalne, sygn. 2223: papiery Bolesława Podczaszyńskiego, k. 53-56; Eugeniusz
SZWANKOWSKI, „Andrzej Gołoński - architekt zapomniany”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 18: 1973, z. 1,
s. 97, 104.
75 APW, Zb. Korotyńskich, sygn. V/36, s. 13 (wycinek z Biesiada Literacka, 1907); APW, Zb. Przyborowskiego, sygn.
XXVI, s. 79 i sygn. XXXI, s. 324.
76 Zgromadzenie założyła w 1744 r. ordynatowa Antonina z Zahorowskich Zamoyska, na wzór kongregacji istniejącej w
Remiremont (lotaryńskie dobra Leszczyńskiego). Głównym jego protektorem był bp krakowski Andrzej Stanisław Za-
łuski, któremu Damy zawdzięczały marywilską siedzibę. Statuty zatwierdzone przez Augusta III w dn. 18 IX 1744 r.
publikuje KONARSKI, op. cit, s. 21-25.
77 Podczas obrad Sejmu Wielkiego w 1789 r. po Warszawie krążył paszkwil (Nota Anonimusa do Seymu), którego autor
niedwuznacznie dawał do zrozumienia, że za Orderem Niepokalanego Poczęcia NMP ukrywa się w rzeczywistości
elitarny dom schadzek. Zarzut korespondował ze współczesną relacją Kurlandczyka barona Karola Heykinga, który
odnotował, że widywano je [kanoniczki] zawsze pełne galanterii, w towarzystwie mnóstwa młodych ludzi różnych
narodowości, a zwłaszcza rosyjskich oficerów traktujących je bardziej niż swobodnie, cyt. wg RYCHŁO WSKA-KOZ-
ŁOWSKA, op. cit., s. 65. W dziejach zgromadzenia przewinęło się 110 dam, z których połowa wyszła za mąż. U św.
Andrzeja odbyły się m.in. dwa śluby Henryka Sienkiewicza, w 1881 r. z Marią Szetkiewiczówną, w 1904 r. z kanonicz-
ką Marią Babską, zob. KONARSKI, op. cit., s. 29n. (noty biograficzne); [Korw.] „Kanoniczki w Warszawie”, Życie
i Sztuka. Dodatek tygodniowy do Kraju z dn. 21 V 1904, s. 3.
78 STECKI, s. 19; [Alb.], „Kanoniczki Marywilskie”, Świat 18: 1915, nr 38 z dn. 18 IX, s. 5-6
79 BARTOSZEWICZ, op. cit., s. 1 i 252.
80 Zob. APW, Zb. Korot. V/36 s. 14 (zaproszenia na rekolekcje).
81 Kurier Warszawski, nr 286 z dn. 30 XI 1824 i nr 287 z dn. 2 XII 1824; Łukasz GOŁĘBIOWSKI, Opisanie historycz-
no-statystyczne miasta Warszawy, Warszawa 1827, s. 86.
82 KONARSKI, op. cit., s. 28.
Wojciech Boberski
nie pozostawiły istotnych śladów w bryle budowli. Prace podjęte po 1833 r. pod kierun-
kiem architekta Andrzeja Gołońskiego koncentrowały się we wnętrzu74. Jesienią 1863 r.
pożar ratusza, który strawił także sąsiedni Dom Łagiewnicki, budowli pojezuickich nie
naruszył. W latach 1907-1908 prasa donosiła o wymianie więźby zniszczonej wilgocią,
zastąpieniu blaszanego pokrycia dachówką i o instalacji ogrzewania75.
O funkcjonowaniu kościoła w XIX-XX w. nie ma wielu informacji. Po „epoce parafial-
nej” uzyskał on ponownie elitarne przeznaczenie, służąc zgromadzeniu kanoniczek - in-
stytucji skupiającej dystyngowane niewiasty, które pragnęły wspólnie służyć Bogu, nie
zagradzając sobie zakonną klauzurą drogi do małżeństwa76. Szukając w stolicy szansy
zamążpójścia lub choćby godnego siebie towarzystwa, posłuszne swojej ksieni panny
i wdowy, nie tylko oddawały się modlitwie, ale również organizowały bale i prowadziły
salony. Już w XVIII stuleciu reguła budziła kontrowersje, a nawet zgorszenie77. W opi-
niach późniejszych, kanoniczki nazywano pobłażliwie zabytkiem starej dumnej arysto-
kracji™. W historii kościoła św. Andrzeja, okres 125 lat zarządu zgromadzenia nie
zaznaczył się wielkimi wydarzeniami, jakkolwiek twierdzenie, że „zniknął dla Warsza-
wy”79 wydaje się mocno przesadzone. Choć zazwyczaj zamknięty od ulicy (wchodziło się
od podwórza80), służył nie tylko kanoniczkom. Zasłynął jako miejsce arystokratycznych
ślubów i rekolekcji ludzi kultury. W latach 20. XIX w. w jego wnętrzu zbierało się co
niedzielę „Zgromadzenie Miłośników Śpiewów Religijnych Polskich”, wykonujące pie-
nia do Najwyższego^.
Pod okupacją niemiecką w zabudowaniach zgromadzenia były prowadzone tajne se-
minaria. Od pierwszych dni sierpnia 1944 r. działał tam szpital i silna reduta. Kościół
spłonął 13 dnia Powstania Warszawskiego tracąc dach i częściowo wypełniając się gru-
zem. Kilka dni później jego los podzieliły boczne oficyny82. Mury i sklepienia, jakkol-
wiek nadwątlone i popękane, nie groziły jednak zawaleniem, więc po wojnie w Wydziale
Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy zapadła decyzja rekonstrukcji zespołu
74 Biblioteka IS PAN, Zbiory specjalne, sygn. 2223: papiery Bolesława Podczaszyńskiego, k. 53-56; Eugeniusz
SZWANKOWSKI, „Andrzej Gołoński - architekt zapomniany”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 18: 1973, z. 1,
s. 97, 104.
75 APW, Zb. Korotyńskich, sygn. V/36, s. 13 (wycinek z Biesiada Literacka, 1907); APW, Zb. Przyborowskiego, sygn.
XXVI, s. 79 i sygn. XXXI, s. 324.
76 Zgromadzenie założyła w 1744 r. ordynatowa Antonina z Zahorowskich Zamoyska, na wzór kongregacji istniejącej w
Remiremont (lotaryńskie dobra Leszczyńskiego). Głównym jego protektorem był bp krakowski Andrzej Stanisław Za-
łuski, któremu Damy zawdzięczały marywilską siedzibę. Statuty zatwierdzone przez Augusta III w dn. 18 IX 1744 r.
publikuje KONARSKI, op. cit, s. 21-25.
77 Podczas obrad Sejmu Wielkiego w 1789 r. po Warszawie krążył paszkwil (Nota Anonimusa do Seymu), którego autor
niedwuznacznie dawał do zrozumienia, że za Orderem Niepokalanego Poczęcia NMP ukrywa się w rzeczywistości
elitarny dom schadzek. Zarzut korespondował ze współczesną relacją Kurlandczyka barona Karola Heykinga, który
odnotował, że widywano je [kanoniczki] zawsze pełne galanterii, w towarzystwie mnóstwa młodych ludzi różnych
narodowości, a zwłaszcza rosyjskich oficerów traktujących je bardziej niż swobodnie, cyt. wg RYCHŁO WSKA-KOZ-
ŁOWSKA, op. cit., s. 65. W dziejach zgromadzenia przewinęło się 110 dam, z których połowa wyszła za mąż. U św.
Andrzeja odbyły się m.in. dwa śluby Henryka Sienkiewicza, w 1881 r. z Marią Szetkiewiczówną, w 1904 r. z kanonicz-
ką Marią Babską, zob. KONARSKI, op. cit., s. 29n. (noty biograficzne); [Korw.] „Kanoniczki w Warszawie”, Życie
i Sztuka. Dodatek tygodniowy do Kraju z dn. 21 V 1904, s. 3.
78 STECKI, s. 19; [Alb.], „Kanoniczki Marywilskie”, Świat 18: 1915, nr 38 z dn. 18 IX, s. 5-6
79 BARTOSZEWICZ, op. cit., s. 1 i 252.
80 Zob. APW, Zb. Korot. V/36 s. 14 (zaproszenia na rekolekcje).
81 Kurier Warszawski, nr 286 z dn. 30 XI 1824 i nr 287 z dn. 2 XII 1824; Łukasz GOŁĘBIOWSKI, Opisanie historycz-
no-statystyczne miasta Warszawy, Warszawa 1827, s. 86.
82 KONARSKI, op. cit., s. 28.