DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Recenzje
DOI article:Michalczyk, Zbigniew: Książka Janiny Dzik o malarstwie ¬ściennym w Polsce południowo-wschodniej w XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0176
174
Zbigniew Michalczyk
przez Urszulę Paszkiewicz spisy inwentarzy biblio-
tek z terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej,
wiedziałaby, że zachowały się źródła rękopiśmienne
z XVIII i początku XIX w., pozwalające odtworzyć
stan księgozbiorów karmelitów w Berdyczowie,
Lwowie, Sąsiadowicach i Trembowli, bernardynów
we Lwowie, w Dubnie i Krystynopolu, jezuitów
i bernardynek we Lwowie, dominikanów w Tarno-
polu, Podkamieniu i Potoku Złotym59. Nawet wska-
zując jako pierwowzory graficzne dla malowideł
tezy graficzne (słusznie lub nie), badaczka nie odno-
si się do części tekstowych tych dzieł i nie próbuje
sprawdzić, czy zawarte w nich myśli i zastosowana
retoryka mająjakiś związek z samym przedstawie-
niem na rycinie, a także z polichromią60.
Po trzecie, choć na początku książki Autorka
odnosi się do kwestii związków barokowego malar-
stwa ściennego z retoryką i przywołuje publikacje
takich badaczy, jak Wilhelm Mrazek, Markus Hun-
demer czy Werner Telesko (s. 20-21), w analizach
poszczególnych malowideł odniesienia do teorii re-
toryki są mgliste. Szkoda, że Autorka nie zna arty-
kułu Franka Buttnera na temat polichromii Johanna
Zicka w pałacu w Bruchsal, stanowiącego doskona-
ły przykład szczegółowej analizy dekoracji ściennej
w odniesieniu do zasad antycznej i nowożytnej reto-
ryki61. Znakomita książka Markusa Hundemera po-
święcona tej tematyce pojawia się jedynie w stanie
badań, lecz nic z jej przywołania nie wynika62.
W badaniach tych autorów mamy do czynienia
z bezpośrednim, a zarazem uzasadnionym źródło-
wo, zastosowaniem teorii retoryki do odczytania tre-
ści malowideł ściennych, przy czym - mówiąc
w skrócie - zwraca się uwagę zarówno na sam proces
tworzenia konceptu (inventio, dispositio, elocutio),
jego strukturę (exordium, narratio, argumentatio,
conclusio), jak i użyte tropy (metafora, metonimia,
synekdocha, ironia). Praca Hundemera stanowi
w znacznej mierze wyczerpującą instrukcję, jak od-
czytywać pogramy barokowych malowideł z zasto-
sowaniem tej metody. Wykrystalizowała się ona na
gruncie badań nad freskami południowoniemiecki-
mi, reprezentującymi bez porównania wyższy po-
ziom artystyczny niż malarstwo polskie XVIII w.,
59 PASZKIEWICZ, Inwentarze i katalogi bibliotek...,
s. 34,45, 48, 64, 72,95, 96, 127, 131, 144, 161, 173; ead.,
Inwentarze i katalogi bibliotek... Suplement 1..., s. 51, 99,
129, 132, 205; ead., Inwentarze i katalogi bibliotek... Su-
plement 2..., s. 240.
60 Na temat związków tekstu i obrazu w tezach graficz-
nych oraz analogii strukturalnych pomiędzy barokowymi
tezami graficznymi i malowidłami ściennymi oraz o spo-
sobach stosowania zasad nowożytnej retoryki w obu ga-
tunkach grafiki i malarstwa: Werner TELESKO, „Das
Bild als Predigt in der Augsburger Druckgraphik. Unter-
a także obrosłymi licznymi źródłami z epoki (nawet
takimi, jak zachowane concetti - i to autorstwa sa-
mych artystów). Trudno porównywać pod względem
klasy wykonania dzieła Swacha czy Stroińskiego do
polichromii Zicka, Cosmasa Damiana Asama czy
Johanna Evangelista Holzera, lecz programy deko-
racji na naszych ziemiach tworzyli zapewne wy-
kształceni zleceniodawcy zakonni, zatem sięgnięcie
po narzędzia, jakie dla odczytania treści podsuwa
antyczna i nowożytna teoria retoryki, mogłoby być
skuteczne, a nawet fascynujące w odniesieniu do ma-
lowideł omawianych na kartach recenzowanej publi-
kacji. Warunkiem koniecznym dla takiego przedsię-
wzięcia byłaby jednak analiza całych polichromii
(wraz z elementami narratio i argumentatio), a nie
głównie scen triumfalnych na sklepieniach, stanowią-
cych zazwyczaj - mówiąc w pewnym uproszczeniu -
conclusio całego programu. Konsekwentne zastoso-
wanie teorii retoryki z całą jej terminologią narzuci-
łoby wreszcie dyscyplinę w proponowanych inter-
pretacjach. Tymczasem obficie cytowana - często
wręcz w nadmiarze - literatura teologiczna przywo-
ływana jest na zasadzie luźnych skojarzeń. W rezul-
tacie wysnuwane są wywody nie na temat, a książka
- wbrew temu, co czytamy we Wprowadzeniu wcale
nie stanowi „kontynuacji badań nad ikonografią
i ikonologią [barokowego] malarstwa monumental-
nego podjętych przez historyków sztuki z niemiec-
kiego kręgu językowego" (s. 20).
Po czwarte, odwołując się do przypadkowych,
rozproszonych tekstów teologicznych, snując domy-
sły i gubiąc się w dygresjach niezwiązanych z tema-
tem, Autorka buduje wielopiętrowe teorie, nie do-
strzegając najprostszych i najbardziej oczywistych
sposobów interpretacji. Analizując na przykład de-
korację kościoła bernardynów we Lwowie, noszące-
go wezwanie św. Andrzeja, snuje następujące roz-
ważania: „Ukazanie św. Andrzeja, patrona kościoła
lwowskiego, w głównej scenie nawy związane było
zapewne w zamiarze pomysłodawcy programu tre-
ściowego malowideł z chęcią podkreślenia począt-
ków Kościoła i koncepcją misji apostolskiej. [...]
Przedstawienie świętego na sklepieniu wraz z gro-
nem apostolskim odnosić się mogło do najstarszej,
suchungen zum argumentativen Charakter der barocken
Bildsprache am Beispiel des Thesenblattes", Jahrbuch
des Vereins fur Augsburger Bistumsgeschichte, 31: 1997,
s. 128-138; id., Einfiihrung..., s. 61-76.
61 Frank BUTTNER, „Rhetorik und barocke Deckenma-
lerei. Uberlegungen am Beispiel der Fresken Johann Zicks
in Bruchsal", Zeitschift des deutschen Vereins fur Kunst-
wissenschaft, 43: 1989, H. 1, s. 49-72.
62 Markus HUNDEMER, Rhetorische Kunsttheorie und
barocke Deckenmalerei. Zur Theorie der sinnlichen Er-
kenntnis im Barock, Regensburg 1997.
Zbigniew Michalczyk
przez Urszulę Paszkiewicz spisy inwentarzy biblio-
tek z terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej,
wiedziałaby, że zachowały się źródła rękopiśmienne
z XVIII i początku XIX w., pozwalające odtworzyć
stan księgozbiorów karmelitów w Berdyczowie,
Lwowie, Sąsiadowicach i Trembowli, bernardynów
we Lwowie, w Dubnie i Krystynopolu, jezuitów
i bernardynek we Lwowie, dominikanów w Tarno-
polu, Podkamieniu i Potoku Złotym59. Nawet wska-
zując jako pierwowzory graficzne dla malowideł
tezy graficzne (słusznie lub nie), badaczka nie odno-
si się do części tekstowych tych dzieł i nie próbuje
sprawdzić, czy zawarte w nich myśli i zastosowana
retoryka mająjakiś związek z samym przedstawie-
niem na rycinie, a także z polichromią60.
Po trzecie, choć na początku książki Autorka
odnosi się do kwestii związków barokowego malar-
stwa ściennego z retoryką i przywołuje publikacje
takich badaczy, jak Wilhelm Mrazek, Markus Hun-
demer czy Werner Telesko (s. 20-21), w analizach
poszczególnych malowideł odniesienia do teorii re-
toryki są mgliste. Szkoda, że Autorka nie zna arty-
kułu Franka Buttnera na temat polichromii Johanna
Zicka w pałacu w Bruchsal, stanowiącego doskona-
ły przykład szczegółowej analizy dekoracji ściennej
w odniesieniu do zasad antycznej i nowożytnej reto-
ryki61. Znakomita książka Markusa Hundemera po-
święcona tej tematyce pojawia się jedynie w stanie
badań, lecz nic z jej przywołania nie wynika62.
W badaniach tych autorów mamy do czynienia
z bezpośrednim, a zarazem uzasadnionym źródło-
wo, zastosowaniem teorii retoryki do odczytania tre-
ści malowideł ściennych, przy czym - mówiąc
w skrócie - zwraca się uwagę zarówno na sam proces
tworzenia konceptu (inventio, dispositio, elocutio),
jego strukturę (exordium, narratio, argumentatio,
conclusio), jak i użyte tropy (metafora, metonimia,
synekdocha, ironia). Praca Hundemera stanowi
w znacznej mierze wyczerpującą instrukcję, jak od-
czytywać pogramy barokowych malowideł z zasto-
sowaniem tej metody. Wykrystalizowała się ona na
gruncie badań nad freskami południowoniemiecki-
mi, reprezentującymi bez porównania wyższy po-
ziom artystyczny niż malarstwo polskie XVIII w.,
59 PASZKIEWICZ, Inwentarze i katalogi bibliotek...,
s. 34,45, 48, 64, 72,95, 96, 127, 131, 144, 161, 173; ead.,
Inwentarze i katalogi bibliotek... Suplement 1..., s. 51, 99,
129, 132, 205; ead., Inwentarze i katalogi bibliotek... Su-
plement 2..., s. 240.
60 Na temat związków tekstu i obrazu w tezach graficz-
nych oraz analogii strukturalnych pomiędzy barokowymi
tezami graficznymi i malowidłami ściennymi oraz o spo-
sobach stosowania zasad nowożytnej retoryki w obu ga-
tunkach grafiki i malarstwa: Werner TELESKO, „Das
Bild als Predigt in der Augsburger Druckgraphik. Unter-
a także obrosłymi licznymi źródłami z epoki (nawet
takimi, jak zachowane concetti - i to autorstwa sa-
mych artystów). Trudno porównywać pod względem
klasy wykonania dzieła Swacha czy Stroińskiego do
polichromii Zicka, Cosmasa Damiana Asama czy
Johanna Evangelista Holzera, lecz programy deko-
racji na naszych ziemiach tworzyli zapewne wy-
kształceni zleceniodawcy zakonni, zatem sięgnięcie
po narzędzia, jakie dla odczytania treści podsuwa
antyczna i nowożytna teoria retoryki, mogłoby być
skuteczne, a nawet fascynujące w odniesieniu do ma-
lowideł omawianych na kartach recenzowanej publi-
kacji. Warunkiem koniecznym dla takiego przedsię-
wzięcia byłaby jednak analiza całych polichromii
(wraz z elementami narratio i argumentatio), a nie
głównie scen triumfalnych na sklepieniach, stanowią-
cych zazwyczaj - mówiąc w pewnym uproszczeniu -
conclusio całego programu. Konsekwentne zastoso-
wanie teorii retoryki z całą jej terminologią narzuci-
łoby wreszcie dyscyplinę w proponowanych inter-
pretacjach. Tymczasem obficie cytowana - często
wręcz w nadmiarze - literatura teologiczna przywo-
ływana jest na zasadzie luźnych skojarzeń. W rezul-
tacie wysnuwane są wywody nie na temat, a książka
- wbrew temu, co czytamy we Wprowadzeniu wcale
nie stanowi „kontynuacji badań nad ikonografią
i ikonologią [barokowego] malarstwa monumental-
nego podjętych przez historyków sztuki z niemiec-
kiego kręgu językowego" (s. 20).
Po czwarte, odwołując się do przypadkowych,
rozproszonych tekstów teologicznych, snując domy-
sły i gubiąc się w dygresjach niezwiązanych z tema-
tem, Autorka buduje wielopiętrowe teorie, nie do-
strzegając najprostszych i najbardziej oczywistych
sposobów interpretacji. Analizując na przykład de-
korację kościoła bernardynów we Lwowie, noszące-
go wezwanie św. Andrzeja, snuje następujące roz-
ważania: „Ukazanie św. Andrzeja, patrona kościoła
lwowskiego, w głównej scenie nawy związane było
zapewne w zamiarze pomysłodawcy programu tre-
ściowego malowideł z chęcią podkreślenia począt-
ków Kościoła i koncepcją misji apostolskiej. [...]
Przedstawienie świętego na sklepieniu wraz z gro-
nem apostolskim odnosić się mogło do najstarszej,
suchungen zum argumentativen Charakter der barocken
Bildsprache am Beispiel des Thesenblattes", Jahrbuch
des Vereins fur Augsburger Bistumsgeschichte, 31: 1997,
s. 128-138; id., Einfiihrung..., s. 61-76.
61 Frank BUTTNER, „Rhetorik und barocke Deckenma-
lerei. Uberlegungen am Beispiel der Fresken Johann Zicks
in Bruchsal", Zeitschift des deutschen Vereins fur Kunst-
wissenschaft, 43: 1989, H. 1, s. 49-72.
62 Markus HUNDEMER, Rhetorische Kunsttheorie und
barocke Deckenmalerei. Zur Theorie der sinnlichen Er-
kenntnis im Barock, Regensburg 1997.