DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Karpowicz, Mariusz: Baltazar Fontana - architekt
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0374
364
Mariusz Karpowicz
ale także nowe, awangardowe koncepcje w małej i wielkiej architekturze, o ogromnym
znaczeniu, nie tylko lokalnym.
Projekty architektoniczne Baltazara są sprawą kontrowersyjną zarówno w nauce pol-
skiej, jak i czeskiej, o czym jeszcze powiemy sobie szczegółowo. Dla wyjaśnienia tej
skomplikowanej sprawy wypadnie nam zacząć od przypomnienia najpoważniejszego pro-
blemu, jakim jest autorstwo samej architektury kościoła św. Anny w Krakowie. Jak wia-
domo, wszyscy dotychczas piszący o kościele uznają za autora Tylmana z Gameren8.
Podstawąjest opis tejże świątyni księdza Andrzeja Buchowskiego z roku 1703, w którym
jest wyraźnie powiedziane, że Tylman wykonał pierwotne plany9. Wyłomu w tej po-
wszechnej opinii dokonał Mossakowski stwierdzając, że kopuła i portal główny fasady
muszą być dziełem Baltazara, a cała reszta Tylmana10. Natomiast piszący te słowa opo-
wiedział się za całościowym autorstwem Fontany i ks. Piskorskiego11. Zostało to jednak
powiedziane w sposób podsumowujący, generalny, nie było bowiem miejsca na argumen-
tację szczegółową - ani we włoskojęzycznej monografii, ani wjej polskiej skróconej wer-
sji, ani w problemowym, syntetycznym artykule o włoskiej awangardzie w Polsce12.
Zobaczmy zatem dzisiaj, jakie dane wskazują na baltazarowe autorstwo projektów archi-
tektury kościoła św. Anny.
Dane te pochodzą z trzech zakresów: artystycznego, historycznego i źródłowego. Za-
kres artystyczny zaczynamy od sprawy numer jeden - to jest różnic generalnych między
kościołem św. Anny a twórczością Tylmana. Otóż kolegiata krakowska jest nie tylko inna
- ona jest z ducha wręcz przeciwstawna dziełom wielkiego Holendra. Jest przede wszyst-
kim dynamiczna. Poszczególne segmenty jej fasady cofają się i występują do przodu tak,
jakby wzniesiona została z poprzesuwanych w stosunku do siebie klocków (il. 1). Tym-
czasem wersja tyImanowska jest w zasadzie statyczna, płaska, o różnicach przestrzennych
minimalnych.
Po wtóre - kościół krakowski ma architekturę światłocieniową i walorową. Potężne
kolumny superportyku fasady, nisze, głęboko wycięte blendy, masywne, rzeźbiarskie ka-
pitele - wszystko daje efekt ożywienia, gry światła, bogactwa i walorowej komplikacji.
Podobnie we wnętrzu - uskokowe pilastry na filarach nawy, zmiękczenie narożników
podkopułowych przez pomnożone uskoki porządków, wydatne gzymsy i kapitele - dają te
8 Pełna literatura cytowana jest w podstawowej rozprawie: Stanisław MOSSAKOWSKI, „Charakterystyka i geneza
formy architektonicznej kościoła św. Anny w Krakowie", Rocznik Krakowski, XXXVII:1965, s. 39, przypis 3. W całej
dotychczasowej literaturze, włącznie z dwiema monografiami Tylmana, obowiązuje opinia o autorstwie Holendra.
Por. Stanisław MOSSAKOWSKI, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973, s. 197-202;
id., Tilman van Gameren. Leben und Werk, Munchen, Berlin 1994, s. 189-198.
9 Andrzej BUCHOWSKI, Gloria Domini super templum... ecclesiae collegiatae Crac. S. Annae..., Kraków 1703,
s. 24-25. Jak się zdaje, późniejsi badacze korzystali nie tyle z oryginału, co z tłumaczenia na polski: Piotr H. PRUSZCZ,
Klejnoty Stołecznego Miasta Krakowa..., Kraków 1745, w wyd. Kraków 1861 - s. 184-210. Tłumaczenie to bardzo
dowolne, w kilku miejscach błędne.
10 MOSSAKOWSKI, „Charakterystyka...", s. 41-43. Pierwszym, który odważył się przypisać kopułę Fontanie, był
Franciszek KLEIN, „Akademicki kościół św. Anny w Krakowie. Studium architektury", Rocznik Krakowski, XI:1909,
s. 61.
11 Powiedziane publicznie przez piszącego dnia 3 XII 1993 r. w Krakowie, na sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki
poświęconej sztuce XVII w. Atrybucja została przyjęta przez Adama MIŁOBĘDZKIEGO, Architektura Ziem Polski.
Rozdział europejskiego dziedzictwa, Kraków 1994, s. 70-71. Odrzucana jest natomiast przez uczonych krakowskich,
z uporem wiernych Tylmanowi. Sam prof. Mossakowski, w prywatnej rozmowie, atrybucję zaaprobował.
12 Monografie cytowane w przypisie 2, oraz: Mariusz KARPOWICZ, „Włoska awangarda artystyczna w Polsce XVII w.",
Barok, 1:1994, nr 2, s. 38.
Mariusz Karpowicz
ale także nowe, awangardowe koncepcje w małej i wielkiej architekturze, o ogromnym
znaczeniu, nie tylko lokalnym.
Projekty architektoniczne Baltazara są sprawą kontrowersyjną zarówno w nauce pol-
skiej, jak i czeskiej, o czym jeszcze powiemy sobie szczegółowo. Dla wyjaśnienia tej
skomplikowanej sprawy wypadnie nam zacząć od przypomnienia najpoważniejszego pro-
blemu, jakim jest autorstwo samej architektury kościoła św. Anny w Krakowie. Jak wia-
domo, wszyscy dotychczas piszący o kościele uznają za autora Tylmana z Gameren8.
Podstawąjest opis tejże świątyni księdza Andrzeja Buchowskiego z roku 1703, w którym
jest wyraźnie powiedziane, że Tylman wykonał pierwotne plany9. Wyłomu w tej po-
wszechnej opinii dokonał Mossakowski stwierdzając, że kopuła i portal główny fasady
muszą być dziełem Baltazara, a cała reszta Tylmana10. Natomiast piszący te słowa opo-
wiedział się za całościowym autorstwem Fontany i ks. Piskorskiego11. Zostało to jednak
powiedziane w sposób podsumowujący, generalny, nie było bowiem miejsca na argumen-
tację szczegółową - ani we włoskojęzycznej monografii, ani wjej polskiej skróconej wer-
sji, ani w problemowym, syntetycznym artykule o włoskiej awangardzie w Polsce12.
Zobaczmy zatem dzisiaj, jakie dane wskazują na baltazarowe autorstwo projektów archi-
tektury kościoła św. Anny.
Dane te pochodzą z trzech zakresów: artystycznego, historycznego i źródłowego. Za-
kres artystyczny zaczynamy od sprawy numer jeden - to jest różnic generalnych między
kościołem św. Anny a twórczością Tylmana. Otóż kolegiata krakowska jest nie tylko inna
- ona jest z ducha wręcz przeciwstawna dziełom wielkiego Holendra. Jest przede wszyst-
kim dynamiczna. Poszczególne segmenty jej fasady cofają się i występują do przodu tak,
jakby wzniesiona została z poprzesuwanych w stosunku do siebie klocków (il. 1). Tym-
czasem wersja tyImanowska jest w zasadzie statyczna, płaska, o różnicach przestrzennych
minimalnych.
Po wtóre - kościół krakowski ma architekturę światłocieniową i walorową. Potężne
kolumny superportyku fasady, nisze, głęboko wycięte blendy, masywne, rzeźbiarskie ka-
pitele - wszystko daje efekt ożywienia, gry światła, bogactwa i walorowej komplikacji.
Podobnie we wnętrzu - uskokowe pilastry na filarach nawy, zmiękczenie narożników
podkopułowych przez pomnożone uskoki porządków, wydatne gzymsy i kapitele - dają te
8 Pełna literatura cytowana jest w podstawowej rozprawie: Stanisław MOSSAKOWSKI, „Charakterystyka i geneza
formy architektonicznej kościoła św. Anny w Krakowie", Rocznik Krakowski, XXXVII:1965, s. 39, przypis 3. W całej
dotychczasowej literaturze, włącznie z dwiema monografiami Tylmana, obowiązuje opinia o autorstwie Holendra.
Por. Stanisław MOSSAKOWSKI, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973, s. 197-202;
id., Tilman van Gameren. Leben und Werk, Munchen, Berlin 1994, s. 189-198.
9 Andrzej BUCHOWSKI, Gloria Domini super templum... ecclesiae collegiatae Crac. S. Annae..., Kraków 1703,
s. 24-25. Jak się zdaje, późniejsi badacze korzystali nie tyle z oryginału, co z tłumaczenia na polski: Piotr H. PRUSZCZ,
Klejnoty Stołecznego Miasta Krakowa..., Kraków 1745, w wyd. Kraków 1861 - s. 184-210. Tłumaczenie to bardzo
dowolne, w kilku miejscach błędne.
10 MOSSAKOWSKI, „Charakterystyka...", s. 41-43. Pierwszym, który odważył się przypisać kopułę Fontanie, był
Franciszek KLEIN, „Akademicki kościół św. Anny w Krakowie. Studium architektury", Rocznik Krakowski, XI:1909,
s. 61.
11 Powiedziane publicznie przez piszącego dnia 3 XII 1993 r. w Krakowie, na sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki
poświęconej sztuce XVII w. Atrybucja została przyjęta przez Adama MIŁOBĘDZKIEGO, Architektura Ziem Polski.
Rozdział europejskiego dziedzictwa, Kraków 1994, s. 70-71. Odrzucana jest natomiast przez uczonych krakowskich,
z uporem wiernych Tylmanowi. Sam prof. Mossakowski, w prywatnej rozmowie, atrybucję zaaprobował.
12 Monografie cytowane w przypisie 2, oraz: Mariusz KARPOWICZ, „Włoska awangarda artystyczna w Polsce XVII w.",
Barok, 1:1994, nr 2, s. 38.