DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Zgórniak, Marek: Matejko jako przedstawiciel szkoły Fortuny'ego: Uwagi Edmonda About o Salonie 1874
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0308
302
Marek Zgórniak
obronę Polski na Zachodzie, działał też w redakcjach kilku czasopism, zwłaszcza
w „Bulletin Polonais". Był autorem wielu artykułów przepojonych republikanizmem
i ideami liberalnymi11. O jego drodze życiowej przesądziła patriotyczna edukacja w szko-
le na Batignolles. Warto wspomnieć, że właśnie tam mógł się zetknąć z krytycznymi opi-
niami na temat Edmonda About. W czasie, gdy Gasztowtt był uczniem i mieszkał
w internacie szkoły, w roku szkolnym 1858/1859 Julian Klaczko uczył na Batignolles
literatury polskiej. Z tych niezbyt regularnych lekcji, „bardziej poetyckich niż praktycz-
nych, które wzbudziły u uczniów patriotyczne zainteresowanie poetami nowej szkoły"
(romantycznej), Gasztowtt zapamiętał przede wszystkim wykłady o Zygmuncie Krasiń-
skim12. Trzy lata wcześniej, w czerwcu 1855 r., Klaczko wydrukował w „Revue de Paris"
artykuł stwierdzający, że pierwsza powieść Abouta, publikowana w lutym i w marcu
w „Revue des Deux Mondes", jest plagiatem mało znanej, bo zachowanej tylko w kilku
egzemplarzach, opartej na faktach włoskiej książki z roku 184113. About, przez kogoś
zawiadomiony, usiłował na łamach „Revue Contemporaine" uprzedzić nadchodzący atak,
a następnie przesłał do „Revue de Paris" obraźliwą odpowiedź, doszło więc do pojedyn-
ku, w którym zamiast autora powieści stanął Alphonse de Calonne, redaktor „Revue Con-
temporaine". Calonne chybił, a Klaczko strzelił w powietrze14. Historia ta mogła być
znana w polskiej szkole w Paryżu. Na szerszej arenie paryskiej sprawa plagiatu zaważyła
na niepowodzeniu pierwszej teatralnej sztuki Abouta15, ale następne jego utwory, zwłasz-
cza powieści, przyjmowano bardzo dobrze. Podobno intryga jednej z nich (Germaine,
1857), była oparta na historii polskiej rodziny16.
Jakim tekstem w roku 1874 Edmond About zasłużył sobie w oczach Wacława Gasz-
towtta na miano ignoranta? Nie unikniemy dłuższego cytatu z recenzji Salonu:
Ogromna i błyszcząca machina pana Matejki, malarza węgierskiego [sic], należy do tej
samej szkoły. Jest to podobno historia cara Iwana, który pobity przez Polaków, każe błagać
o łaskę Stefana Batorego, króla polskiego. Ale ważność i blask tysiąca szczegółów nagro-
madzonych na tym obszernym płótnie szkodzi przedmiotowi historycznemu, zaciemnia
układ i przyćmiewa postaci. Postaci, w oczach krytyka bezstronnego, są to tkaniny, skóry
zwierzęce, broń, drobiazgi archaiczne, etnograficzne i dziwaczne. Kompozycja jest jak
mozaika, środek jak bogata i zatłoczona pracownia. Trzeba mi było trzech dni do spostrze-
żenia, że akcja toczy się pod gołym niebem, w zimie i na śniegu. Typy, między którymi są
bardzo piękne, tym bardziej, że głowa Meissoniera w różnym wieku znajduje się wszędzie;
typy, powiadam, sąjak portrety bez ram bezładnie rozrzucone. Nic, co by je razem wiązało.
Można obracać obraz na wszystkie strony jak kalejdoskop, widok będzie zawsze ciekawy,
zawsze świetny, ale gdybyś przeniósł to dzieło do Wenecji, do sali wielkiej rady, albo do
Rzymu, do jednej ze stanz watykańskich, zrozumiałbyś, że nie mówię prostego nonsensu
utrzymując, że jest to przeciwieństwo obrazu (le contraire d'un tableau)17.
11 Adam LEWAK, „Gasztowtt Wacław", [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Wrocław 1948-1958, s. 304-306 (bio-
gram zawiera nieco inne daty życiorysowe niż pozycje cytowane w poprzednim przypisie).
12 GASZTOWTT, „Stanislas Malinowski", Bulletin Polonais, 1892, nr 54 (1 II), s. 7-8.
13 Julian KLACZKO, „La seconde edition d'un roman inedit. Lettre a M. Edmond About, auteur de Tolla", Revue de
Paris, XXVI: 1855, 1 VI, s. 70-87; wersja polska: „Ponowna edycja niewydanej powieści. List otwarty do p. Edmunda
About, autora Tolli", [w:] id., Szkice i rozprawy literackie, Warszawa 1904, s. 181-205.
14 Ferdynand HOESICK, Julian Klaczko. Rys życia i prac (1825-1904), Kraków 1904, s. 92-95.
15 Maurice TOURNEUX, „About Edmond", [w:] La Grande Encyclopedie, t. 1, Paris 1886, s. 112.
16 E. N. T. [Mścisław Edgar TREPKA], op. cit. Nie udało mi się zweryfikować tej informacji.
17 Edmond ABOUT, „Salon de 1874. VI", Le XIXe Siecle, 1874, 31 V, s. 2. Przekład Gasztowtta modernizuję w kilku
miejscach.
Marek Zgórniak
obronę Polski na Zachodzie, działał też w redakcjach kilku czasopism, zwłaszcza
w „Bulletin Polonais". Był autorem wielu artykułów przepojonych republikanizmem
i ideami liberalnymi11. O jego drodze życiowej przesądziła patriotyczna edukacja w szko-
le na Batignolles. Warto wspomnieć, że właśnie tam mógł się zetknąć z krytycznymi opi-
niami na temat Edmonda About. W czasie, gdy Gasztowtt był uczniem i mieszkał
w internacie szkoły, w roku szkolnym 1858/1859 Julian Klaczko uczył na Batignolles
literatury polskiej. Z tych niezbyt regularnych lekcji, „bardziej poetyckich niż praktycz-
nych, które wzbudziły u uczniów patriotyczne zainteresowanie poetami nowej szkoły"
(romantycznej), Gasztowtt zapamiętał przede wszystkim wykłady o Zygmuncie Krasiń-
skim12. Trzy lata wcześniej, w czerwcu 1855 r., Klaczko wydrukował w „Revue de Paris"
artykuł stwierdzający, że pierwsza powieść Abouta, publikowana w lutym i w marcu
w „Revue des Deux Mondes", jest plagiatem mało znanej, bo zachowanej tylko w kilku
egzemplarzach, opartej na faktach włoskiej książki z roku 184113. About, przez kogoś
zawiadomiony, usiłował na łamach „Revue Contemporaine" uprzedzić nadchodzący atak,
a następnie przesłał do „Revue de Paris" obraźliwą odpowiedź, doszło więc do pojedyn-
ku, w którym zamiast autora powieści stanął Alphonse de Calonne, redaktor „Revue Con-
temporaine". Calonne chybił, a Klaczko strzelił w powietrze14. Historia ta mogła być
znana w polskiej szkole w Paryżu. Na szerszej arenie paryskiej sprawa plagiatu zaważyła
na niepowodzeniu pierwszej teatralnej sztuki Abouta15, ale następne jego utwory, zwłasz-
cza powieści, przyjmowano bardzo dobrze. Podobno intryga jednej z nich (Germaine,
1857), była oparta na historii polskiej rodziny16.
Jakim tekstem w roku 1874 Edmond About zasłużył sobie w oczach Wacława Gasz-
towtta na miano ignoranta? Nie unikniemy dłuższego cytatu z recenzji Salonu:
Ogromna i błyszcząca machina pana Matejki, malarza węgierskiego [sic], należy do tej
samej szkoły. Jest to podobno historia cara Iwana, który pobity przez Polaków, każe błagać
o łaskę Stefana Batorego, króla polskiego. Ale ważność i blask tysiąca szczegółów nagro-
madzonych na tym obszernym płótnie szkodzi przedmiotowi historycznemu, zaciemnia
układ i przyćmiewa postaci. Postaci, w oczach krytyka bezstronnego, są to tkaniny, skóry
zwierzęce, broń, drobiazgi archaiczne, etnograficzne i dziwaczne. Kompozycja jest jak
mozaika, środek jak bogata i zatłoczona pracownia. Trzeba mi było trzech dni do spostrze-
żenia, że akcja toczy się pod gołym niebem, w zimie i na śniegu. Typy, między którymi są
bardzo piękne, tym bardziej, że głowa Meissoniera w różnym wieku znajduje się wszędzie;
typy, powiadam, sąjak portrety bez ram bezładnie rozrzucone. Nic, co by je razem wiązało.
Można obracać obraz na wszystkie strony jak kalejdoskop, widok będzie zawsze ciekawy,
zawsze świetny, ale gdybyś przeniósł to dzieło do Wenecji, do sali wielkiej rady, albo do
Rzymu, do jednej ze stanz watykańskich, zrozumiałbyś, że nie mówię prostego nonsensu
utrzymując, że jest to przeciwieństwo obrazu (le contraire d'un tableau)17.
11 Adam LEWAK, „Gasztowtt Wacław", [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Wrocław 1948-1958, s. 304-306 (bio-
gram zawiera nieco inne daty życiorysowe niż pozycje cytowane w poprzednim przypisie).
12 GASZTOWTT, „Stanislas Malinowski", Bulletin Polonais, 1892, nr 54 (1 II), s. 7-8.
13 Julian KLACZKO, „La seconde edition d'un roman inedit. Lettre a M. Edmond About, auteur de Tolla", Revue de
Paris, XXVI: 1855, 1 VI, s. 70-87; wersja polska: „Ponowna edycja niewydanej powieści. List otwarty do p. Edmunda
About, autora Tolli", [w:] id., Szkice i rozprawy literackie, Warszawa 1904, s. 181-205.
14 Ferdynand HOESICK, Julian Klaczko. Rys życia i prac (1825-1904), Kraków 1904, s. 92-95.
15 Maurice TOURNEUX, „About Edmond", [w:] La Grande Encyclopedie, t. 1, Paris 1886, s. 112.
16 E. N. T. [Mścisław Edgar TREPKA], op. cit. Nie udało mi się zweryfikować tej informacji.
17 Edmond ABOUT, „Salon de 1874. VI", Le XIXe Siecle, 1874, 31 V, s. 2. Przekład Gasztowtta modernizuję w kilku
miejscach.