Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

370

Aleksander Jankowski

prezes Towarzystwa - eksponował wyjątkową wy-
trzymałość architektury stav, osiągniętą dzięki
technice obróbki drewna stosowanej przez Wikin-
gów przy budowie statków10. Z działalnością Dah-
la wiąże się również wspomniany transfer świątyni
Vang do Bierutowic. Celem tej pionierskiej translo-
kacji było uratowanie kościoła przed zaplanowa-
nym unicestwieniem. Przedsięwzięcie poprzedziła
szczegółowa inwentaryzacja rysunkowo-pomiaro-
wa11. Towarzystwo Opieki nad Norweskimi Staro-
żytnościami zabiegając o ochronę ciągle niszczo-
nych w XIX w. stavkirker, miało wsparcie króla
Oscara II, który zaangażował się w ratowanie prze-
znaczonego do rozbiórki kościoła w Gol. Świąty-
nię przeniesiono ostatecznie do założonego
w 1881 r. królewskiego parku-skansenu na półwy-
spie Bygd0y k. Oslo12.
Obudzone przed blisko 200 laty zainteresowa-
nie stavkirker, wprowadziło historyczną architek-
turę drewnianą do świata nauki, uczyniło zeń pro-
blem badawczy.
Ważnym momentem w dziejach badań stavkir-
ker (i w ogóle drewnianej architektury sakralnej)
stała się restauracja kościoła pw. św. Andrzeja
w Greensted (Anglia, hr. Essex) z 845 r., przepro-
wadzona w latach 1848-1849 z inicjatywy pastora
Philipa W. Raya. Sporządzone wówczas opisy
i rysunki konstrukcji zapoczątkowały trwającą do
dziś dyskusję nad związkami najstarszej angiel-
skiej świątyni drewnianej ze skandynawskimi ko-
ściołami stav".
Prawdziwy przełom w badaniach kościołów
stav (i drewnianej architektury sakralnej w Euro-
pie) nastąpił wraz z wydaniem w roku 1891 r.
książki Szweda Lorentza Dietrichsona, De Norske
Stavkirker (przetłumaczonej dwa lata później tak-

10 Ibid.

11 Okoliczności transferu kościoła z Vang do Bierutowic
(Karpacza Górnego) szczegółowo omawia: Ame BERG,
„Die Stabkirche von Vang und ihre lange Reise", [w:]
AHRENS, Friihe Holzkirchen..., s. 481-498

12 Obecnie: Norsk Folkemuseum Bygdpy; Claus
AHRENS, „Erhaltene Bauten und Bauteile", [w:] id.,
Friihe Holzkirchen..., s. 61.

13 Philip W. RAY, History of Greenstedt Church, za: Ce-
cil A. HEWETT, English Historic Carpentry, London-
Chichester 1980, s. 6. Książka Raya doczekała się w
2. poł. XIX stulecia sześciu wydań.

14 Lorentz DIETRICHSON, De Norske Stavkirker, Cri-
stiania Kj0benhawn 1891-1892; wyd. niem.: Lorentz
DIETRICHSON, Die Holzbaukunst Norwegens in Ver-
gangenheit und Gegenwart, Berlin 1893 (wyd. II: Dres-
den 1901)

15 DIETRICHSON, Die Holzbaukunst Norwegens...,

s. 175.

że na język niemiecki)14. Uczony jako pierwszy wyło-
żył kwestię wyjątkowości konstrukcji stav oraz miejsca
architektonicznej koncepcji świątyń norweskich
w historii architektury sakralnej. Analizując związki
stavkirker z zabytkowymi świątyniami monumentalny-
mi, zauważył: „genialne przełożenie bazyliki z kamie-
nia na drewno bez najmniejszych starszych rodzimych
elementów"15. Odnosząc się do genezy kościołów stav
rozwinął myśl Nicolay Nicolaysena, wiążącą kon-
strukcje ciesielskie stavkirker z techniką budowy ło-
dzi Wikingów. Przy okazji Lorentz Dietrichson nawią-
zał do źródeł ciesielskich rozwiązań na Wyspach
Brytyjskich, wyrażając pogląd, że enigmatycznie
wzmiankowana przez Bedę Czcigodnego (w 664 r.)
konstrukcja more Scottorum dębowego kościoła na
wyspie Lindisfarne jest tożsama z konstrukcją słupo-
wą kościoła w Greensted16.
Ujęcie kościołów stav zaproponowane przez Die-
trichsona zbliżyło studia nad drewnianą architekturą
sakralną do ówczesnej problematyki badawczej drew-
nianego budownictwa świeckiego. Stało się też źró-
dłem fundamentalnej tezy o „wspólnocie ciesielstwa",
zakładającej integralność rozwoju konstrukcji w obu
nurtach. Tezę tę - w sformułowaniu: „...taż sama tra-
dycja ciesielskiego rzemiosła..."-postawił w r. 1893,
polski historyk sztuki Marian Sokołowski, w recenzji
niemieckojęzycznej wersji książki Lorentza Dietrich-
sona17. Materiał i technika budowy widziane z per-
spektywy „wspólnoty ciesielstwa" znacząco poszerzały
horyzonty badawcze zarówno dla analiz porównaw-
czych, jak i syntetycznych ujęć dziejów architektury
drewnianej18.
Skodyfikowane i ukierunkowane przez Lorentza
Dietrichsona badania rozwinęli przede wszystkim
uczeni niemieccy. Zagadnienia systemów konstruk-
cyjnych i ich genezy, koncepcji architektoniczno-prze-
16 Ibid. Z młodszej generacji badaczy pogląd Dietrichsona
podzielał: HEWETT, op. cit., s. 5-14.
17 Tezę „wspólnoty ciesielstwa" Marian Sokołowski sfor-
mułował na posiedzeniu Komisji Historii Sztuki Akademii
Umiejętności w Krakowie, w wystąpieniu, pt.: O budownic-
twie kościołów drewnianych, z powodu książki Dietrichso-
na. Po trzech latach wypowiedź ta ukazała się drukiem;
Marian SOKOŁOWSKI, „O budownictwie kościołów
drewnianych, z powodu książki Dietrichsona", Sprawozda-
nia Komisji Historii Sztuki, 1896, nr 5, s. 95-99.
18 Dowodów na wspólny proces rozwoju drewnianej archi-
tektury sakralnej i świeckiej szukano także w wykopaliskach
i źródłach pisanych. Niekiedy w argumentacjach posługi-
wano się kontrowersyjnymi, nieweryfikowalnymi koncep-
cjami genezy budownictwa sakralnego na obszarach
misyjnych, zakładającymi, że już w pierwszej fazie chry-
stianizacji wznoszono kościoły techniką dobrze znaną miej-
scowej ludności i przy użyciu dostępnych materiałów.