DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Recenzje
DOI article:Jankowski, Aleksander: "Norweskie siostry" świątyni Wang
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0377
Recenzje
371
strzennej, stylu i związków z architekturą monumen-
talną, stały się metodologicznym kanonem oraz
przedmiotem naukowych polemik. Te ostatnie zy-
skały na intensywności, gdy badacze niemieccy
spojrzeli na zabytkową architekturę drewnianą
w duchu doktryny Gottfrieda Sempera19 i pozytywi-
stycznego ewolucjonizmu, rozpoczynając poszuki-
wania pierwszych ogniw rozwoju konstrukcji oraz
źródeł ich przekształceń20. Tak sprofilowane bada-
nia szybko jednak zyskały zabarwienie etniczne
i ideologiczne. Już Carl Lachner w roku 1887 r. uznał
śląskie kościoły zrębowe za „germańskie dzieci
w słowiańskich szatach"21. W ujęciu ponadregional-
nym etniczną koncepcję źródeł konstrukcji w archi-
tekturze sakralnej prezentował Josef Strzygowski22.
Dla tego uczonego różnice w rozwiązaniach kon-
strukcyjnych były emanacją „różnicy krwi"23. W ta-
kim kontekście Strzygowski interpretował związki
konstrukcji kościołów stav ze szkutnictwem Wikin-
gów, tłumacząc, że: „kościoły masztowe wyrażają
osobowość mieszkańców wybrzeży Morza Północ-
nego w czasach wędrówek Wikingów 24. Z kolei
w konstrukcji more Scottorum, utożsamionej przez
Strzygowskiego z „Celtami", badacz widział system
szkieletowy, bo ten właśnie uznał za typowy dla Ger-
manów25. Początki „niegermańskiej" konstrukcji
zrębowej, Josef Strzygowski wywodził z Azji
i streszczał w retorycznych frazach: „Wschód czy
Rzym?, Wschód czy Bizancjum?"26.
19 Gottfried SEMPER, Der Stil in den technischen und
tektonischen Kunsten, Bd. II, Munchen 1879.
20 Adam MIŁOBĘDZKI, „Architecture in Wood: Tech-
nology, Symbolic Content, Art", Artibus et Historiae
(Vienna) 19, 1989, s. 178-181.
21 „Germanische Kinder in slavischen Kleide”; Carl
LACHNER, Geschichte der Holzbaukunst in Deutsch-
land: Ein Versuch, T. 2: Der Siiddeutsche Standerbau und
Blockbau, Leipzig 1887, s. 118. Na to poetyckie, ale
dosadne w treści stwierdzenie Lachnera powołali się re-
prezentujący podobne stanowisko: Ludwig BURGE-
MEISTER, Ernst WIGGERT, Die Holzkirchen und
Holztiirme der Preussischen Ostprovinzen Schlesien-Po-
sen-Ostpreussen-Westpreussen-Brandenburg und Pom-
mern, Berlin 1905, s. 33.
22 Josef Strzygowski przedstawił swoje tezy w cyklu wy-
kładów w Upsali (w r. 1922), Londynie (w r. 1923) oraz
w Bostonie; wykłady opublikowane: STRZYGOWSKI,
Early Church Art in Northern Europe..., passim.
23 Strzygowski ujął to słowami: „Difference of blood se-
ems to appear in the different style of wooden churches";
ibid., s. 108.
24 Ibid., s. 136. W 2. pol. XX w. rzecznikiem tej teorii,
uwolnionej od naleciałości ideologicznych, będzie: Dan
LINDHOLM, Stabkirchen in Norwegen, Stuttgart 1968.
Istnienie technicznych związków norweskiego szkutnic-
Dyskusje nad genezą rozwiązań konstrukcyj-
nych w budownictwie sakralnym splatały się z po-
szukiwaniami źródeł koncepcji architektonicznej
(ukształtowania bryły, przestrzennego rozplanowa-
nia wnętrza).
Na ogół przyjmowano (już od Johannesa Flin-
toe), że kościoły drewniane w rzucie i bryle nawią-
zywały do murowanych. Sposób transpozycji monu-
mentalnych wzorców od początku oceniano jednak
różnie. Dla Lorentza Dietrichsona było to „genialne
przełożenie". Dla Władimira R. Zalozieckyego opi-
sującego kościoły w Karpatach, drewniane budow-
nictwo sakralne było tylko „pochodną architektury
murowanej, pozbawioną twórczych pierwiast-
ków"27. Badacz odmawia budownictwu drewniane-
mu „wewnętrznej, organicznej linii rozwoju gdyż
wszelkie przeobrażenia następują poza nim, w obrę-
bie monumentalnych pierwowzorów"28. Ale też zda-
rzało się, że „dowartościowywano" kościoły drew-
niane treściami ideologicznymi wynikającymi
z lokalnego kontekstu etnicznego29.
Zwolennicy tezy o monumentalnym wzorcu
świątyni drewnianej raczej nie podejmowali rozwa-
żań szczegółowych, tropiących i wskazujących źró-
dła konkretnych rozwiązań przestrzennych w drew-
nianej architekturze sakralnej. Do nielicznych
wyjątków należało zagadnienie genezy półkolistego
zamknięcia prezbiteriów norweskich kościołów stav
(np. w Borgund, Nes, Uvdal)3°.
twa i konstrukcji kościołów stav, dopuszcza również: MI-
ŁOBĘDZKI, „Architecture in Wood...", s. 184, 206
(przyp. 40). Z kolei Claus Arens uznał teorię za czystą
spekulację, choć przyznał, że wysoki poziom szkutnictwa
miał wpływ na rozwiązania stosowane w drewnianym bu-
downictwie sakralnym; AHRENS, „Saulenstabkirchen",
s. 152.
25 STRZYGOWSKI, op. cit., s. 107, 108, 110, 111-112,
141.
26 Ibid., s. 1 (wykłady londyńskie).
27 Vladimir R. ZALOZIECKY, Gotische und barocke
Holzkirchen in der Karpathenldndern, Wien 1926, s. 9.
28 Ibid., s. 10.
29 Np. ukraiński badacz cerkwi Włodzimierz Siczyński
twierdził, że „bizantyjski [kamienny - A.J.] model cerkwi
został zmodyfikowany etnologicznymi i liturgicznymi
właściwościami słowiańskich plemion"; Vladimir Sićynś-
kyj, Drevene stavby v Karpacke oblasti, Praha 1940; cyt.
za: Ryszard BRYKOWSKI, Drewniana architektura cer-
kiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warsza-
wa 1995, s. 65.
30 Rzuty 15 takich obiektów zestawia: BUGGE, Stave
Churches..., s. 82-84. Problem genezy półkolistego za-
mknięcia prezbiteriów kościołów stav rozważa: Claus
AHRENS, „Bauformen", [w:] AHRENS, Friihe Holzkir-
chen ..., s. 101; id., ,gum Verhaltnis zwischen den Kirchen
371
strzennej, stylu i związków z architekturą monumen-
talną, stały się metodologicznym kanonem oraz
przedmiotem naukowych polemik. Te ostatnie zy-
skały na intensywności, gdy badacze niemieccy
spojrzeli na zabytkową architekturę drewnianą
w duchu doktryny Gottfrieda Sempera19 i pozytywi-
stycznego ewolucjonizmu, rozpoczynając poszuki-
wania pierwszych ogniw rozwoju konstrukcji oraz
źródeł ich przekształceń20. Tak sprofilowane bada-
nia szybko jednak zyskały zabarwienie etniczne
i ideologiczne. Już Carl Lachner w roku 1887 r. uznał
śląskie kościoły zrębowe za „germańskie dzieci
w słowiańskich szatach"21. W ujęciu ponadregional-
nym etniczną koncepcję źródeł konstrukcji w archi-
tekturze sakralnej prezentował Josef Strzygowski22.
Dla tego uczonego różnice w rozwiązaniach kon-
strukcyjnych były emanacją „różnicy krwi"23. W ta-
kim kontekście Strzygowski interpretował związki
konstrukcji kościołów stav ze szkutnictwem Wikin-
gów, tłumacząc, że: „kościoły masztowe wyrażają
osobowość mieszkańców wybrzeży Morza Północ-
nego w czasach wędrówek Wikingów 24. Z kolei
w konstrukcji more Scottorum, utożsamionej przez
Strzygowskiego z „Celtami", badacz widział system
szkieletowy, bo ten właśnie uznał za typowy dla Ger-
manów25. Początki „niegermańskiej" konstrukcji
zrębowej, Josef Strzygowski wywodził z Azji
i streszczał w retorycznych frazach: „Wschód czy
Rzym?, Wschód czy Bizancjum?"26.
19 Gottfried SEMPER, Der Stil in den technischen und
tektonischen Kunsten, Bd. II, Munchen 1879.
20 Adam MIŁOBĘDZKI, „Architecture in Wood: Tech-
nology, Symbolic Content, Art", Artibus et Historiae
(Vienna) 19, 1989, s. 178-181.
21 „Germanische Kinder in slavischen Kleide”; Carl
LACHNER, Geschichte der Holzbaukunst in Deutsch-
land: Ein Versuch, T. 2: Der Siiddeutsche Standerbau und
Blockbau, Leipzig 1887, s. 118. Na to poetyckie, ale
dosadne w treści stwierdzenie Lachnera powołali się re-
prezentujący podobne stanowisko: Ludwig BURGE-
MEISTER, Ernst WIGGERT, Die Holzkirchen und
Holztiirme der Preussischen Ostprovinzen Schlesien-Po-
sen-Ostpreussen-Westpreussen-Brandenburg und Pom-
mern, Berlin 1905, s. 33.
22 Josef Strzygowski przedstawił swoje tezy w cyklu wy-
kładów w Upsali (w r. 1922), Londynie (w r. 1923) oraz
w Bostonie; wykłady opublikowane: STRZYGOWSKI,
Early Church Art in Northern Europe..., passim.
23 Strzygowski ujął to słowami: „Difference of blood se-
ems to appear in the different style of wooden churches";
ibid., s. 108.
24 Ibid., s. 136. W 2. pol. XX w. rzecznikiem tej teorii,
uwolnionej od naleciałości ideologicznych, będzie: Dan
LINDHOLM, Stabkirchen in Norwegen, Stuttgart 1968.
Istnienie technicznych związków norweskiego szkutnic-
Dyskusje nad genezą rozwiązań konstrukcyj-
nych w budownictwie sakralnym splatały się z po-
szukiwaniami źródeł koncepcji architektonicznej
(ukształtowania bryły, przestrzennego rozplanowa-
nia wnętrza).
Na ogół przyjmowano (już od Johannesa Flin-
toe), że kościoły drewniane w rzucie i bryle nawią-
zywały do murowanych. Sposób transpozycji monu-
mentalnych wzorców od początku oceniano jednak
różnie. Dla Lorentza Dietrichsona było to „genialne
przełożenie". Dla Władimira R. Zalozieckyego opi-
sującego kościoły w Karpatach, drewniane budow-
nictwo sakralne było tylko „pochodną architektury
murowanej, pozbawioną twórczych pierwiast-
ków"27. Badacz odmawia budownictwu drewniane-
mu „wewnętrznej, organicznej linii rozwoju gdyż
wszelkie przeobrażenia następują poza nim, w obrę-
bie monumentalnych pierwowzorów"28. Ale też zda-
rzało się, że „dowartościowywano" kościoły drew-
niane treściami ideologicznymi wynikającymi
z lokalnego kontekstu etnicznego29.
Zwolennicy tezy o monumentalnym wzorcu
świątyni drewnianej raczej nie podejmowali rozwa-
żań szczegółowych, tropiących i wskazujących źró-
dła konkretnych rozwiązań przestrzennych w drew-
nianej architekturze sakralnej. Do nielicznych
wyjątków należało zagadnienie genezy półkolistego
zamknięcia prezbiteriów norweskich kościołów stav
(np. w Borgund, Nes, Uvdal)3°.
twa i konstrukcji kościołów stav, dopuszcza również: MI-
ŁOBĘDZKI, „Architecture in Wood...", s. 184, 206
(przyp. 40). Z kolei Claus Arens uznał teorię za czystą
spekulację, choć przyznał, że wysoki poziom szkutnictwa
miał wpływ na rozwiązania stosowane w drewnianym bu-
downictwie sakralnym; AHRENS, „Saulenstabkirchen",
s. 152.
25 STRZYGOWSKI, op. cit., s. 107, 108, 110, 111-112,
141.
26 Ibid., s. 1 (wykłady londyńskie).
27 Vladimir R. ZALOZIECKY, Gotische und barocke
Holzkirchen in der Karpathenldndern, Wien 1926, s. 9.
28 Ibid., s. 10.
29 Np. ukraiński badacz cerkwi Włodzimierz Siczyński
twierdził, że „bizantyjski [kamienny - A.J.] model cerkwi
został zmodyfikowany etnologicznymi i liturgicznymi
właściwościami słowiańskich plemion"; Vladimir Sićynś-
kyj, Drevene stavby v Karpacke oblasti, Praha 1940; cyt.
za: Ryszard BRYKOWSKI, Drewniana architektura cer-
kiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warsza-
wa 1995, s. 65.
30 Rzuty 15 takich obiektów zestawia: BUGGE, Stave
Churches..., s. 82-84. Problem genezy półkolistego za-
mknięcia prezbiteriów kościołów stav rozważa: Claus
AHRENS, „Bauformen", [w:] AHRENS, Friihe Holzkir-
chen ..., s. 101; id., ,gum Verhaltnis zwischen den Kirchen