DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Ruszczyk, Grażyna: Architektoniczne inspiracje Józefa Stefana Szalaya*
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0353
347
GRAŻYNA RUSZCZYK
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Architektoniczne inspiracje
Józefa Stefana Szalaya*
Szczawnica, po raz pierwszy wzmiankowana w 1413 r., stała się znana w XIX w.,
dzięki leczniczym zdrojom, przy których od 1811 r. zaczęło się tworzyć uzdrowi-
sko1. W 1828 r. właścicielami źródeł oraz dóbr szczawnickich zostali Józefa i Ste-
fan Szalayowie2. Przeprowadzili oni szereg inwestycji. Jednak prawdziwy rozkwit
Szczawnica zawdzięcza staraniom ich syna, Józefa Stefana Szalaya, który po śmierci ojca
zrezygnował z kariery urzędniczej, by w 1839 r. przejąć zarząd nad majątkiem matki
i Zakładem Wód Mineralnych, a z czasem stać się jego właścicielem3.
Obejmując Zakład Józef Stefan Szalay odbył kilka podróży studyjnych do uzdrowisk
zagranicznych, m.in. do Salzbrunn (Szczawno Zdrój), a zaobserwowane rozwiązania wpro-
wadzał u siebie. Zlecał wykonywanie analiz chemicznych wód, zatrudniał lekarza zdrojo-
wego, nawiązywał współpracę ze specjalistami w dziedzinie balneologii, przede wszystkim
* Artykuł powstał na podstawie materiałów zgromadzonych w trakcie badań Styl szwajcarski i inneformy w architektu-
rze drewnianej ziem polskich w latach 1830-1914 na przykładzie uzdrowisk, finansowanych ze środków na naukę
w latach 2006-2009.
1 Składam serdecznie podziękowania Pani Barbarze Alinie Węglarz, kustoszowi Muzeum Pienińskiego im. Stefana
Józefa Szalaya w Szachtowej, za cenne wskazówki i pomoc przy poszukiwaniu materiałów ikonograficznych oraz Panu
Władysławowi Jamie za udostępnienie znajdujących się w jego zbiorach rysunków zatytułowanych Szkice budynków
będących własnością krakowskiej Akademii Umiejętności w Szczawnicy pobudowanych. Większość z nich jest sygno-
wana przez Bronisława Krausego, koncesjonowanego budowniczego z Krakowa. Natomiast dwa różnią się od pozosta-
łych, mają ramkę i nie są podpisane. Wszystkie przedstawiają schematyczne plany poszczególnych kondygnacji,
przekroje oraz widoki głównych elewacji domów należących do Zakładu Górnego. Towarzyszy im strona tytułowa
i tabela Zebranie dat dotyczących wartości budynków będących własnością krakowskiej Akademii Umiejętności
w Szczawnicy, obie obwiedzione ramką taką samą jak dwa rysunki. Tabela zawiera zestawienie trzydziestu jeden obiek-
tów z określeniem materiału, z jakiego powstały, powierzchni, wieku oraz wyceny sporządzonej na potrzeby ubezpie-
czenia. W rubryce „Uwagi" znajduje się naniesiony ołówkiem dopisek: „wykonano 1879 rok". Adnotacja sugeruje, że
omawiany zbiór pochodzi z tego właśnie roku. Jednak w wykazie brakuje „Domu Kawalerskiego", zniszczonego poża-
rem w 1882 r., natomiast figurują „Kramy" wzniesione rok później na jego miejscu. Prawdopodobnie dokumentacja
pochodzi z lat 1883-1884 i stanowi część inwentaryzacji i wyceny nieruchomości, zawartej w Oszacowaniu budynków
Akademii Umiejętności w Szczawnicy z 1884 r., Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umie-
jętności (dalej: AN PAN i PAU), PAU I-2, s. nlb.
2 Szalayowie, węgierska rodzina ziemiańska, przybyła na tereny zaboru austriackiego wkrótce po rozbiorze Polski
w 1772 r., wraz z falą administracji cesarskiej; szerzej: Teresa BIELAWSKA, U życiodajnych zdrojów, Warszawa 1996,
s. 5-8; Elżbieta ORMAN, Barbara WĘGLARZ, „Józef Stefan Szalay", [w:] Polski słownik biograficzny, t. XLVI, War-
szawa-Kraków 2009-2010, s. 526-527; Barbara Alina WĘGLARZ, Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtow-
skiej. Przewodnik, Pruszków 2011 (III wyd. popr. i rozszerz.), s. 13-15.
3 ORMAN, WĘGLARZ, op. cit., s. 527.
GRAŻYNA RUSZCZYK
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Architektoniczne inspiracje
Józefa Stefana Szalaya*
Szczawnica, po raz pierwszy wzmiankowana w 1413 r., stała się znana w XIX w.,
dzięki leczniczym zdrojom, przy których od 1811 r. zaczęło się tworzyć uzdrowi-
sko1. W 1828 r. właścicielami źródeł oraz dóbr szczawnickich zostali Józefa i Ste-
fan Szalayowie2. Przeprowadzili oni szereg inwestycji. Jednak prawdziwy rozkwit
Szczawnica zawdzięcza staraniom ich syna, Józefa Stefana Szalaya, który po śmierci ojca
zrezygnował z kariery urzędniczej, by w 1839 r. przejąć zarząd nad majątkiem matki
i Zakładem Wód Mineralnych, a z czasem stać się jego właścicielem3.
Obejmując Zakład Józef Stefan Szalay odbył kilka podróży studyjnych do uzdrowisk
zagranicznych, m.in. do Salzbrunn (Szczawno Zdrój), a zaobserwowane rozwiązania wpro-
wadzał u siebie. Zlecał wykonywanie analiz chemicznych wód, zatrudniał lekarza zdrojo-
wego, nawiązywał współpracę ze specjalistami w dziedzinie balneologii, przede wszystkim
* Artykuł powstał na podstawie materiałów zgromadzonych w trakcie badań Styl szwajcarski i inneformy w architektu-
rze drewnianej ziem polskich w latach 1830-1914 na przykładzie uzdrowisk, finansowanych ze środków na naukę
w latach 2006-2009.
1 Składam serdecznie podziękowania Pani Barbarze Alinie Węglarz, kustoszowi Muzeum Pienińskiego im. Stefana
Józefa Szalaya w Szachtowej, za cenne wskazówki i pomoc przy poszukiwaniu materiałów ikonograficznych oraz Panu
Władysławowi Jamie za udostępnienie znajdujących się w jego zbiorach rysunków zatytułowanych Szkice budynków
będących własnością krakowskiej Akademii Umiejętności w Szczawnicy pobudowanych. Większość z nich jest sygno-
wana przez Bronisława Krausego, koncesjonowanego budowniczego z Krakowa. Natomiast dwa różnią się od pozosta-
łych, mają ramkę i nie są podpisane. Wszystkie przedstawiają schematyczne plany poszczególnych kondygnacji,
przekroje oraz widoki głównych elewacji domów należących do Zakładu Górnego. Towarzyszy im strona tytułowa
i tabela Zebranie dat dotyczących wartości budynków będących własnością krakowskiej Akademii Umiejętności
w Szczawnicy, obie obwiedzione ramką taką samą jak dwa rysunki. Tabela zawiera zestawienie trzydziestu jeden obiek-
tów z określeniem materiału, z jakiego powstały, powierzchni, wieku oraz wyceny sporządzonej na potrzeby ubezpie-
czenia. W rubryce „Uwagi" znajduje się naniesiony ołówkiem dopisek: „wykonano 1879 rok". Adnotacja sugeruje, że
omawiany zbiór pochodzi z tego właśnie roku. Jednak w wykazie brakuje „Domu Kawalerskiego", zniszczonego poża-
rem w 1882 r., natomiast figurują „Kramy" wzniesione rok później na jego miejscu. Prawdopodobnie dokumentacja
pochodzi z lat 1883-1884 i stanowi część inwentaryzacji i wyceny nieruchomości, zawartej w Oszacowaniu budynków
Akademii Umiejętności w Szczawnicy z 1884 r., Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umie-
jętności (dalej: AN PAN i PAU), PAU I-2, s. nlb.
2 Szalayowie, węgierska rodzina ziemiańska, przybyła na tereny zaboru austriackiego wkrótce po rozbiorze Polski
w 1772 r., wraz z falą administracji cesarskiej; szerzej: Teresa BIELAWSKA, U życiodajnych zdrojów, Warszawa 1996,
s. 5-8; Elżbieta ORMAN, Barbara WĘGLARZ, „Józef Stefan Szalay", [w:] Polski słownik biograficzny, t. XLVI, War-
szawa-Kraków 2009-2010, s. 526-527; Barbara Alina WĘGLARZ, Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtow-
skiej. Przewodnik, Pruszków 2011 (III wyd. popr. i rozszerz.), s. 13-15.
3 ORMAN, WĘGLARZ, op. cit., s. 527.