DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Matyaszczyk, Dorota: Tre¬ści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium w dawnym ko¬ściele klasztornym cystersów w Oliwie*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0485
475
DOROTA MATYASZCZYK
Poznań
Treści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium
w dawnym kościele klasztornym cystersów
w Oliwie*
Ołtarz oliwski był wielokrotnie opisywany. Szczególną uwagę poświęcił mu ks. Zyg-
munt Iwicki, który opublikował wiele cennych prac o kościele i zgromadzeniu oliw-
skim1. O ołtarzu głównym pisał także profesor Mariusz Karpowicz2. Nie polemizując
z przyjętymi przez powyższych autorów tezami o autorstwie Andreasa Schlutera, pragnę się
skupić na treściach ideowych zarówno samego ołtarza głównego, jak i całego prezbiterium.
Dawny kościół klasztorny cystersów, obecnie archikatedra pw. Trójcy Świętej, jest trój-
nawową bazyliką z transeptem3. W gotyckim wnętrzu dominuje dziesięcioprzęsłowa nawa
środkowa i sześcioprzęsłowe prezbiterium. Dwa zachodnie przęsła chórowe mają szerokość
równą nawie, trzy środkowe są w dolnej partii węższe, ostatnie wschodnie nieco szersze.
W 4. ćwierci XVII w. okno na osi świątyni częściowo zamurowano, a w jego dolnej partii
wykonano okulus. Dwa boczne okna doświetlające przęsło wschodnie zamurowano całko-
wicie, gotycki wykrój dwóch następnych zmieniono z ostrołukowego na zamknięty lukiem
odcinkowym. W ten sposób wschodnią partię prezbiterium oświetlają odtąd tylko trzy okna.
W tak przygotowanym miejscu stanął imponujący awangardowy ołtarz Trójcy Świętej, dzie-
ło niemające sobie równych w owym czasie w Europie na północ od Alp. Zajął on miejsce
poprzedniego, drewnianego, późnorenesansowego retabulum z 1606 r., które ukazywało
patronów kościoła: NMP, św. Bernarda i Trójcę Świętą w tradycyjny sposób4.
*Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy
Program Rozwoju Humanistyki" w latach 2012-2016. Artykuł jest poszerzoną wersją referatu wygłoszonego 22 X
2015 na Uniwersytecie Gdańskim na sesji „Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na
ziemiach dawnych Prus Królewskich, w 180 rocznicę kasaty ostatnich klasztorów w Gdańsku".
1 Zygmunt IWICKI, Der Hochaltar der Kathedrale in Oliva. Ein Werk von Andreas Schliiter, Freiburg 1980. Niestety
nie udało mi się dotrzeć do tej publikacji, cytuję za: id., Ołtarz główny katedry oliwskiej, 1688-1693, dzieło Andrzeja
Schlutera (1634-1714), mpis; id., Fiihrer durch die Kathedrale und das ehemalige Kloster, Dulmen 1994, s. 170-177
(tamże wcześniejsza literatura); id., Oliwa wczoraj i dziś: przewodnik po zabytkach katedry i byłego klasztoru, Gdańsk
2001, s. 130-135; id., Nekropolia oliwska, Gdańsk 2004; Zygmunt IWICKI, współpraca Maria BABNIS, Konwent
oliwski 1186-1831, Gdańsk-Pelplin 2010.
2 Mariusz KARPOWICZ, Andrzej Schluter, rzeźbiarz królów, Warszawa 2014.
3 Zmieniający się wygląd kościoła na przestrzeni wieków omówił Aleksander PIWEK, Wystroje artystyczne kościoła
pocysterskiego w Oliwie, Gdańsk 2013.
4 Wielokondygnacyjny dawny ołtarz główny, wysoki na 15 m, snycerski, polichromowany i bogato pozłacany, przenie-
siono w 1688 r. do północnego skrzydła transeptu.
DOROTA MATYASZCZYK
Poznań
Treści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium
w dawnym kościele klasztornym cystersów
w Oliwie*
Ołtarz oliwski był wielokrotnie opisywany. Szczególną uwagę poświęcił mu ks. Zyg-
munt Iwicki, który opublikował wiele cennych prac o kościele i zgromadzeniu oliw-
skim1. O ołtarzu głównym pisał także profesor Mariusz Karpowicz2. Nie polemizując
z przyjętymi przez powyższych autorów tezami o autorstwie Andreasa Schlutera, pragnę się
skupić na treściach ideowych zarówno samego ołtarza głównego, jak i całego prezbiterium.
Dawny kościół klasztorny cystersów, obecnie archikatedra pw. Trójcy Świętej, jest trój-
nawową bazyliką z transeptem3. W gotyckim wnętrzu dominuje dziesięcioprzęsłowa nawa
środkowa i sześcioprzęsłowe prezbiterium. Dwa zachodnie przęsła chórowe mają szerokość
równą nawie, trzy środkowe są w dolnej partii węższe, ostatnie wschodnie nieco szersze.
W 4. ćwierci XVII w. okno na osi świątyni częściowo zamurowano, a w jego dolnej partii
wykonano okulus. Dwa boczne okna doświetlające przęsło wschodnie zamurowano całko-
wicie, gotycki wykrój dwóch następnych zmieniono z ostrołukowego na zamknięty lukiem
odcinkowym. W ten sposób wschodnią partię prezbiterium oświetlają odtąd tylko trzy okna.
W tak przygotowanym miejscu stanął imponujący awangardowy ołtarz Trójcy Świętej, dzie-
ło niemające sobie równych w owym czasie w Europie na północ od Alp. Zajął on miejsce
poprzedniego, drewnianego, późnorenesansowego retabulum z 1606 r., które ukazywało
patronów kościoła: NMP, św. Bernarda i Trójcę Świętą w tradycyjny sposób4.
*Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy
Program Rozwoju Humanistyki" w latach 2012-2016. Artykuł jest poszerzoną wersją referatu wygłoszonego 22 X
2015 na Uniwersytecie Gdańskim na sesji „Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na
ziemiach dawnych Prus Królewskich, w 180 rocznicę kasaty ostatnich klasztorów w Gdańsku".
1 Zygmunt IWICKI, Der Hochaltar der Kathedrale in Oliva. Ein Werk von Andreas Schliiter, Freiburg 1980. Niestety
nie udało mi się dotrzeć do tej publikacji, cytuję za: id., Ołtarz główny katedry oliwskiej, 1688-1693, dzieło Andrzeja
Schlutera (1634-1714), mpis; id., Fiihrer durch die Kathedrale und das ehemalige Kloster, Dulmen 1994, s. 170-177
(tamże wcześniejsza literatura); id., Oliwa wczoraj i dziś: przewodnik po zabytkach katedry i byłego klasztoru, Gdańsk
2001, s. 130-135; id., Nekropolia oliwska, Gdańsk 2004; Zygmunt IWICKI, współpraca Maria BABNIS, Konwent
oliwski 1186-1831, Gdańsk-Pelplin 2010.
2 Mariusz KARPOWICZ, Andrzej Schluter, rzeźbiarz królów, Warszawa 2014.
3 Zmieniający się wygląd kościoła na przestrzeni wieków omówił Aleksander PIWEK, Wystroje artystyczne kościoła
pocysterskiego w Oliwie, Gdańsk 2013.
4 Wielokondygnacyjny dawny ołtarz główny, wysoki na 15 m, snycerski, polichromowany i bogato pozłacany, przenie-
siono w 1688 r. do północnego skrzydła transeptu.