Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

Treści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium w dawnym kościele cystersów w Oliwie

501


23. Mauzoleum książąt pomorskich z 1615. Fot. Janusz Nowiński

Strefa „sacrum" odnosiła się wyłącznie do cystersów i składała się z dwóch poziomów.
Pierwszy z nich, wyniesiony o jeden stopień, obejmował trzy środkowe przęsła, których
ściany pokrywały alegoryczne freski Raj i Triumf Kościoła; w tej części krypty chowano
zakonników. Trzeci poziom zajmowało wschodnie przęsło (zamknięte częścią oktogonu)
- trzy stopnie prowadzą do ołtarza głównego, pod którym w ossarium pochowano szcząt-
ki pierwszych cystersów. Można sądzić, że w pobliżu ołtarza pochowano także opata Hac-
kiego, zmarłego 4 marca 1703 r. i złożonego w grobie zapewne 30 kwietnia tego roku66.
Podziw budzi umiejętne połączenie w całość starszego wyposażenia o cechach ma-
nieryzmu niderlandzkiego z awangardowym dziełem rzymskiego baroku i znakomite
wpisanie ich w gotycką strukturę cysterskiej świątyni.
Na zakończenie należy zwrócić uwagę na portal główny kościoła, ufundowany w 1688 r.
przez opata Hackiego, w miejsce poprzedniego, który przeniesiono na krużganek połu-
dniowy. Kompozycja heraldyczna na portalu (il. 24) składa się z dwóch wizerunków her-
bu Hackiego (w polu pierwszym i czwartym) i dwóch wizerunków Gryfa (w polu drugim
i trzecim). Jest to zatem herb skwadrowany, rodzaj herbu okazjonalnie złożonego z dwóch
różnych, osobno funkcjonujących herbów. Miejsce wyeksponowania tego herbu złożone-
go - portal główny - pozwala widzieć w tym zabiegu chęć uwiecznienia osoby fundatora
portalu (Hackiego) i fundatora kościoła klasztornego - Subiesława67. Jest to szczególnie
interesujące w kontekście kontrowersji związanych z wyborem Hackiego na opata oliw-
skiego. Każdy przybywający do świątyni widział najpierw jego herb obok herbu książąt
pomorskich. Drugą stronę tej osi zamykał monumentalny ołtarz główny. Centrum ołtarza
stanowi obraz, na którym najbardziej widoczny jest klęczący w złocisto-czerwonej szacie
opat. Jego wizerunek naturalnej wielkości, a także herby na portalu i na retabulum ołta-
rzowym unaoczniają, jak wysoką pozycję zajął Michał Hacki w ówczesnej społeczności
i w jak manifestacyjny sposób ją eksponował.
W zespole ołtarza Świętej Trójcy i prezbiterium kościoła klasztornego cystersów
w Oliwie znaleźć możemy rozmaite treści ideowe. Zgodne z duchem epoki treści teologiczne,

66 Następnego dnia został wybrany nowy opat.