Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

604

Dariusz Konstantynów

obrazem pracował od ponad dziesięciu lat, a inspiracji dostarczył mu L'Antechrist, czwar-
ty tom Histoire des Origines du Christianisme Ernesta Renana60, to jednak popularność
Quo vadis z pewnością przyczyniła się do sukcesu Dirce, zresztą nie tylko w Rosji. Poja-
wiła się nawet opinia, że zamieszczony na łamach prasy list artysty wyjaśniający kwestię
związku obrazu z powieścią61, jest niczym innym, jak formą reklamy62, ale zauważano
też, iż traktowanie obrazu jako ilustracji do Quo vadis zaburza jego prawidłowy odbiór63.
Siemiradzki wybierając temat swego dzieła i tym razem wykorzystał predylekcję do sen-
sacyjnych opowieści z życia starożytnych rzymian charakterystyczną zarówno dla odbior-
ców literatury, jak i malarstwa. „Nie jest to być może pochlebne dla artysty, ale doskonale
odgadł upodobanie współczesnego, oświeconego «tłumu» i potrafił gustowi temu spro-
stać" - celnie zauważał Władimir Michniewicz64.
Rzeczywiście, gustowi „tłumu" Siemiradzki sprostał, ale oczekiwaniom i wymaga-
niom krytyków już raczej nie, a w każdym razie zgłaszali oni sporo poważnych zastrzeżeń
co do sposobu przedstawienia tematu. Niepokój budziła postać tytułowej bohaterki. Po
pierwsze - nie miała w sobie „uduchowienia" właściwego osobie, której odebrano życie
za wyznawaną wiarę. „To nie chrześcijańska męczennica, a po prostu dziewczyna, którą
zabił strach, wstyd i zadane jej cierpienia fizyczne" - oburzał się Nikołaj Sieliwanow65,
a nieco później wtórował mu recenzent „Moskowskich wiedomostiej": „Ta «Chrześcijań-
ska Dirce» nie jest męczennicą. Jest ofiarą gwałtu i przemocy, ale nie męczennicą"66.
Dirce w obrazie - dowodził Aleksandr Rostisławow - powinna przekonywać widza, że
nie była zwyczajną urodziwą dziewczyną, ale jedną z pierwszych męczennic, tymczasem
jej twarz mogłaby należeć do współczesnej modelki o banalniej urodzie67. Co ciekawe,
zupełnie inaczej oblicze Dirce interpretował krytyk z „Russkich wiedomostiej". Twier-
dził, że twarz ofiary Nerona „bardzo udała się artyście", bo chociaż pozbawiona oznak
życia promieniowała „jakimś cudownym spokojem, w którym wyraziła się czystość jej
duszy i ciepła wiara chrześcijan"68. Był to jednak głos odosobniony.
W postaci Dirce raziła także jej zmysłowość nielicująca z charakterem sceny. Jest „zbyt
pulchna i mięsista jak na chrześcijańską dziewczynę-męczennicę z pierwszych wieków
entuzjastycznego chrześcijaństwa" - oceniał Władimir Michniewicz69. Nie brakło także
opinii, że naga męczennica, „piękna, krągła, niemal kusicielka", leżąca „zamknąwszy
oczy i zacisnąwszy usteczka", jest postacią najmniej interesującą w całym obrazie, ponie-
waż malarz potraktował jąjak jedną z wielu „pięknych rzeczy", przedstawionych na płót-
nie. Widz nie ma więc najmniejszego powodu, by współczuć, ale przygląda się jej tak
samo, jak starożytny rzymianin, dla którego była ona niczym innym, jak tylko częścią
krwawego widowiska70. Władimir Stasow w postaci Dirce nie dostrzegał niczego ponęt-

60 Zob. „HncbMa b pe^WK). I", Hoeoe epeMS, 1898, nr 7859 (13 I), s. 2.
61 O inspiracji Renanem Amfitieatrow pisał już w 1893 i 1897 r.; zob. Old Gentleman [Aleksandr AMFITIEATROW],
„ Ha Hrajinn...", s. 2; id., „Otoabi. XXXI", s. 2.
62 Bacnnnii TY^KO, „Ilo noBoay KapTUHBi r. CeMHpaACKoro. Ha sanncHob khhtkkh craporo xyaoxennKa", Ho6b, 1898,
nr 6, s. 35.
63 H. K. [Nikołaj KRAWCZENKO], „Ha BBicTaBKax", s. 2.
64 MHXHEBHT, „Ha onepe^n...", s. 2
65 Craponep [Nikołaj SIELIWANOW], „BbiCTaBKu AKaAeMHH Xy^o^ecTB...", s. 2.
66 ***, „Xyuo/KecTBeHHEie BBicTaBKH...”, s. 2.
67 AjieKcaH^p P-b [Aleksandr ROSTISŁAWOW], „O «JJnppee»...", s. 210.
68 B. C-hb, „BBiCTaBKa KapTHH...", s. 3.
69 MHXHEBHn, „Ha onepe^n...", s. 2.
70 A. B., „KpHTnuecKne saMeTKn", s. 2 (dział II).