DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Konstantynów, Dariusz: "Dirce chrze¬ścijańska" Henryka Siemiradzkiego w Petersburgu i Moskwie (1898)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0617
D1RCE CHRZEŚCIJAŃSKA HeNRYKA Siemiradzkiego W PETERSBURGU I MOSKWIE (1898)
603
jących się do owej zasady „dekadenckiego kodeksu", bo mające przynajmniej jakąś treść,
aczkolwiek przedstawioną w sposób, który krytyk oceniał jednoznacznie negatywnie54.
Wystawa Dirce spowodowała - jak zauważano - że pojawiły się „niezliczone wzmian-
ki, artykuły i listy w gazetach, z których już teraz mogłaby powstać cała księga"55. Niekie-
dy zwolennicy i przeciwnicy obrazu Siemiradzkiego ścierali się w bezpośredniej walce
słownej, jak kilkakrotnie już przywoływany Aleksandr Amfitieatrow, używający pseudo-
nimu „Old Gentleman", i występujący jako „Rectus" Piotr Gniedicz, literat, krytyk i histo-
ryk sztuki. Na łamach gazety „Nowoje wriemia" stoczyli oni spektakularną batalię
o Dirce, nazwaną przez pierwszego z jej uczestników „wojną siemiradzką". Mając na
myśli entuzjastyczną reakcję publiczności, obfitość komentarzy oraz dynamikę i temperatu-
rę polemik toczonych wokół płótna Siemiradzkiego przez znawców i miłośników malar-
stwa, Amfitieatrow stwierdzał, że „już od dziesięciu lat żadne dzieło sztuki nie wzbudziło
takiego zainteresowania, nie stało się powodem tak gorących dyskusji i sporów"56.
W wypowiedziach na temat Dirce najwięcej miejsca poświęcano oczywiście treści ob-
razu. Ci, którzy nie mogli przeczytać noty w katalogu wystawy, historię przestawioną na
płótnie mogli poznać dzięki licznym recenzjom czy omówieniom wystawy, których auto-
rzy „opowiadali" ukazaną historię, niekiedy w sposób typowy dla „literackiego stylu"
odbioru malarstwa, dopowiadając jej ciąg dalszy57. W recepcji dzieła Siemiradzkiego
istotną rolę odgrywał fakt, że trafiało ono w literackie upodobania widzów, którzy często
przez ten właśnie pryzmat patrzyli na malarstwo. Publiczność petersburska czy moskiew-
ska pod tym względem niczym nie różniła się od zachodnioeuropejskiej, a utworów lite-
rackich zarówno rosyjskich, jak i tłumaczonych, opisujących Nerona i Rzym jego czasów
opublikowano w latach 1860-1900 co najmniej kilkanaście58. Znano również teksty nie-
tłumaczone, jak chociażby Darkness and Dawn, or Scenes in the Days of Nero Frederica
Williama Farrara (1891), wedle którego Aleksandr Amfitieatrow identyfikował i charak-
teryzował postaci ukazane na płótnie59. Dziełem literackim, z którym od razu skojarzono
Dirce, była oczywiście powieść Henryka Sienkiewicza Quo vadis, znana w Rosji dzięki
dwóm przekładom, najpierw drukowanym w odcinkach w „Siewiernom wiestnikie"
i „Russkoj mysli" (1895-1896), a zaraz potem wydanym nakładem tychże pism w Peters-
burgu i Moskwie. Co prawda Siemiradzki zdecydowanie i słusznie zaprzeczał istnieniu
jakiejkolwiek zależności jego obrazu od powieści Sienkiewicza i przekonywał, że nad
54 CTACOB, „BbicTaBKH...", s. 2.
55 AjieKcaHAp P-b [Aleksandr ROSTISŁAWOW], „O «Anppee»...", s. 207.
56 Old Gentleman [Aleksandr AMFITIEATROW], „OTRĄBI. LII", Hosoe epeMS, 1898, nr 7912 (8 III), s. 2. Nie ma
przesady w stwierdzeniu badacza rosyjskiego życia artystycznego Grigorija Stiernina: „Gdyby historyk sztuki chciał
ustalić na podstawie prasy i relacji obserwatorów, co było «gwoździem» sezonu wystawowego 1897-1898, mógłby to
zrobić bez szczególnego wysiłku. W tej bowiem kwestii współcześni byli jednomyślni - ze wszystkiego, co wówczas
eksponowano, ich uwagę najbardziej przyciągało wielkie płótno G.I. Siemiradzkiego «Dirce chrześcijańska w cyrku
Nerona», prezentowane na VI wystawie Petersburskiego Stowarzyszenia Artystów. Nawet mająca posmak skandalizu-
jącej sensacji wystawa artystów rosyjskich i finlandzkich została odsunięta na dalszy plan przez wzbudzający niezliczo-
ne komentarze obraz tego popularnego malarza"; zob. rpuropuń CTEPHHH, „XyąoxcecTBeHHaa >km3he Pocchh na
pyóe^e XIX-XX bokob", [w:] id., Pyccras xydooKecmeeHHas ryjibmypa emopou nojioeuHbi XIX - nanana XX sera,
MocKBa 1984, s. 40-41.
57 Por. Maria POPRZĘCKA, Czas wyobrażony. O sposobach opowiadania w polskim malarstwie XIX wieku, Warszawa
1986, s. 107-148. Przykładem takiego właśnie „literackiego" rozwinięcia jest recenzja z gazety „Russkoje słowo"; zob.
CKPOMHbllł, „Haniu BBiCTaBKH. II...", s. 2.
58 Zob. ABrycTa ME3BEP, VKaoamejib ucmopuuecux poManoe, opueunajibHbix u nepeeodubix, pacnojiooiceHHbix no
cmponaM u onoxaM. Cocmaewia..., CaHKT HeTepfyr 1902, s. 36-39.
59 Old Gentleman [Aleksandr AMFITIEATROW], „JIhctkh", s. 3.
603
jących się do owej zasady „dekadenckiego kodeksu", bo mające przynajmniej jakąś treść,
aczkolwiek przedstawioną w sposób, który krytyk oceniał jednoznacznie negatywnie54.
Wystawa Dirce spowodowała - jak zauważano - że pojawiły się „niezliczone wzmian-
ki, artykuły i listy w gazetach, z których już teraz mogłaby powstać cała księga"55. Niekie-
dy zwolennicy i przeciwnicy obrazu Siemiradzkiego ścierali się w bezpośredniej walce
słownej, jak kilkakrotnie już przywoływany Aleksandr Amfitieatrow, używający pseudo-
nimu „Old Gentleman", i występujący jako „Rectus" Piotr Gniedicz, literat, krytyk i histo-
ryk sztuki. Na łamach gazety „Nowoje wriemia" stoczyli oni spektakularną batalię
o Dirce, nazwaną przez pierwszego z jej uczestników „wojną siemiradzką". Mając na
myśli entuzjastyczną reakcję publiczności, obfitość komentarzy oraz dynamikę i temperatu-
rę polemik toczonych wokół płótna Siemiradzkiego przez znawców i miłośników malar-
stwa, Amfitieatrow stwierdzał, że „już od dziesięciu lat żadne dzieło sztuki nie wzbudziło
takiego zainteresowania, nie stało się powodem tak gorących dyskusji i sporów"56.
W wypowiedziach na temat Dirce najwięcej miejsca poświęcano oczywiście treści ob-
razu. Ci, którzy nie mogli przeczytać noty w katalogu wystawy, historię przestawioną na
płótnie mogli poznać dzięki licznym recenzjom czy omówieniom wystawy, których auto-
rzy „opowiadali" ukazaną historię, niekiedy w sposób typowy dla „literackiego stylu"
odbioru malarstwa, dopowiadając jej ciąg dalszy57. W recepcji dzieła Siemiradzkiego
istotną rolę odgrywał fakt, że trafiało ono w literackie upodobania widzów, którzy często
przez ten właśnie pryzmat patrzyli na malarstwo. Publiczność petersburska czy moskiew-
ska pod tym względem niczym nie różniła się od zachodnioeuropejskiej, a utworów lite-
rackich zarówno rosyjskich, jak i tłumaczonych, opisujących Nerona i Rzym jego czasów
opublikowano w latach 1860-1900 co najmniej kilkanaście58. Znano również teksty nie-
tłumaczone, jak chociażby Darkness and Dawn, or Scenes in the Days of Nero Frederica
Williama Farrara (1891), wedle którego Aleksandr Amfitieatrow identyfikował i charak-
teryzował postaci ukazane na płótnie59. Dziełem literackim, z którym od razu skojarzono
Dirce, była oczywiście powieść Henryka Sienkiewicza Quo vadis, znana w Rosji dzięki
dwóm przekładom, najpierw drukowanym w odcinkach w „Siewiernom wiestnikie"
i „Russkoj mysli" (1895-1896), a zaraz potem wydanym nakładem tychże pism w Peters-
burgu i Moskwie. Co prawda Siemiradzki zdecydowanie i słusznie zaprzeczał istnieniu
jakiejkolwiek zależności jego obrazu od powieści Sienkiewicza i przekonywał, że nad
54 CTACOB, „BbicTaBKH...", s. 2.
55 AjieKcaHAp P-b [Aleksandr ROSTISŁAWOW], „O «Anppee»...", s. 207.
56 Old Gentleman [Aleksandr AMFITIEATROW], „OTRĄBI. LII", Hosoe epeMS, 1898, nr 7912 (8 III), s. 2. Nie ma
przesady w stwierdzeniu badacza rosyjskiego życia artystycznego Grigorija Stiernina: „Gdyby historyk sztuki chciał
ustalić na podstawie prasy i relacji obserwatorów, co było «gwoździem» sezonu wystawowego 1897-1898, mógłby to
zrobić bez szczególnego wysiłku. W tej bowiem kwestii współcześni byli jednomyślni - ze wszystkiego, co wówczas
eksponowano, ich uwagę najbardziej przyciągało wielkie płótno G.I. Siemiradzkiego «Dirce chrześcijańska w cyrku
Nerona», prezentowane na VI wystawie Petersburskiego Stowarzyszenia Artystów. Nawet mająca posmak skandalizu-
jącej sensacji wystawa artystów rosyjskich i finlandzkich została odsunięta na dalszy plan przez wzbudzający niezliczo-
ne komentarze obraz tego popularnego malarza"; zob. rpuropuń CTEPHHH, „XyąoxcecTBeHHaa >km3he Pocchh na
pyóe^e XIX-XX bokob", [w:] id., Pyccras xydooKecmeeHHas ryjibmypa emopou nojioeuHbi XIX - nanana XX sera,
MocKBa 1984, s. 40-41.
57 Por. Maria POPRZĘCKA, Czas wyobrażony. O sposobach opowiadania w polskim malarstwie XIX wieku, Warszawa
1986, s. 107-148. Przykładem takiego właśnie „literackiego" rozwinięcia jest recenzja z gazety „Russkoje słowo"; zob.
CKPOMHbllł, „Haniu BBiCTaBKH. II...", s. 2.
58 Zob. ABrycTa ME3BEP, VKaoamejib ucmopuuecux poManoe, opueunajibHbix u nepeeodubix, pacnojiooiceHHbix no
cmponaM u onoxaM. Cocmaewia..., CaHKT HeTepfyr 1902, s. 36-39.
59 Old Gentleman [Aleksandr AMFITIEATROW], „JIhctkh", s. 3.