DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0030
28
Tadeusz Jurkowlaniec
Rozmaicie postrzegano budowlę z krenelażem i maswerkowym oknem [2; il. 7-11]. Wie-
gel zestawił ją z kolistą wieżą na miniaturze w Legendarium Petersburskim (ok. 1250, Pa-
ryż, BnF, Ms, nouv. acq. fr. 23686, fol. 137r; il. 17), lecz uznał warownię raczej za studnię
niż za więzienie76. Skibiński, podobnie jak przedtem Hagen77, określił budynek jako szpital,
„z którego chory rozpoznał krzyż, na którym wisiał Chrystus"78. Przed laty przypuszczałem,
że jest to może świątynia Afrodyty, wzniesiona przez Hadriana w miejscu ukrzyżowania
Zbawiciela79. Również Jakubowska przyjęła Złotą Legendę za wyłączną podstawę interpre-
tacji przedstawienia i obiekt wyglądający jak „okazała skrzynka, zwieńczona dachem z kre-
nelażem" uznała za studnię80. To warowne miejsce odosobnienia Judasza Barbara Baert
kojarzyła niedawno z Martyrium wzniesionym przez cesarza Konstantyna81.
W nowszych badaniach nad ikonografią legend o Krzyżu uwzględnia się tympanon
malborski - zwykle bez wnikania w szczegóły scen - i niekiedy podkreśla się oczywiste
związki przedstawień z ideologią Zakonu, pojmowanego jako krzewiciel i obrońca chrze-
ścijaństwa82.
Konserwacja portali św. Anny przeprowadzona w 2015 r. stworzyła rzadką okazję do
oglądu tympanonów z bliska, z rusztowań. Wtenczas bez cienia wątpliwości okazało się,
że pod półpostacią domniemanego królewicza znajduje się drzewko [9; il. 7-10; pl. 1-2 na
s. 64-65]. Chłopca rozpoznałem wstępnie jako wskrzeszonego dla potwierdzenia praw-
dziwości Krzyża, wykazanej już przez cud uzdrowienia niewiasty, a słabo czytelną roślinę
łączyłem hipotetycznie z dziejami drzewa Krzyża „przed Chrystusem"83. Ponadto sygna-
lizowałem podobieństwo przedmiotu, trzymanego oburącz przez postać stojącą za Hera-
kliuszem w szczycie tympanonu [13; il. 7-10; pl. 2 na s. 65], do Kolumny Biczowania
76 WIEGEL, Die Darstellungen jak przyp. 14, s. 71, (b). Podobna do tej budowli brama o bardzo wąskim i smukłym
przejeździe w inicjale D[eus] ze sceną przepytywania Żydów przez cesarzową Helenę na karcie Godzinek De Bois
(Oxford?, ok. 1325-1330, Nowy Jork, The Morgan Library & Museum, MS M 700, fol. 80v) jest interpretowana jako
symboliczne przedstawienie Jerozolimy. - <http://ica.thernorgan.org/manuscript/page/55/133201>. Zob. też wyżej
s. 15 i przyp. 21-25.
77 Zob. wyżej przyp. 56.
78 SKIBIŃSKI, Kaplica jak przyp. 70, s. 146.
79 Tadeusz JURKOWLANIEC, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach, Wrocław 1989 (Studia z historii sztuki IS
PAN, 42), s. 178, nr 90. II. 2; T[adeusz] J[URKOWLANIEC], „Portale północny i południowy kaplicy św. Anny, ok.
1340", [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, t. 1: Katalog wystawy w Muzeum Zam-
kowym w Malborku, 10 czerwca-12 września 2010 roku, red. Barbara POSPIESZNA, Malbork 2010, s. 55-56. Obecnie
przyjmuję pogląd Wiegela. - JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, przyp. 89 na s. 73. Na temat świątyni
Afrodyty zob. wyżej przyp. 29.
80 JAKUBOWSKA, „Malborska Summa" jak przyp. 70, s. 216.
81 BAERT, A Heritage jak przyp. 14, przyp. 81 na s. 225-226.
82 PFLEGER, Eine Legende jak przyp. 156, s. 196-197; KRETZENBACHER, Kreuzholzlegenden jak przyp. 14, s. 70;
BAERT, „Das Antependium von Nedstryn", jak przyp. 44, s. 52-53; ead., A Heritage jak przyp. 14, przyp. 81 na s. 225-
226; ead., „The Antependium of Nedstryn and the Exultation of the Cross", Ikon. Casopis za ikonografske studije /
Journal of Iconographic Studies 5, 2012, s. 74. Wypada dodać, że cesarz Herakliusz był powszechnie uznawany za
pierwszego krzyżowca - np.: Michael MENZEL, „Gottfried von Bouillon und Kaiser Heraclius", Archiv fur Kultur-
geschichte 74, 1992, s. 1-21. Zob. też: Gernot FISCHER, Figurenportale in Deutschland 1350-1530, Frankfurt am
Main, Bern, New York, Paris [1989] (Europaische Hochschulschriften 28, 100), s. 338; Adam S[tanisław] LABUDA,
„Die Spiritualitat des Deutschen Ordens und die Kunst. Der Graudenzer Altar als Paradigma", [w:] Die Spiritualitdt des
Ritterorden im Mittelalter, hg. Zenon Hubert NOWAK, Toruń 1993 (Ordines Militares. Colloqula Torunensia Historica,
7), s. 48; Kazimierz POSPIESZNY, Domus Malbork. Zamek krzyżacki w typie regularnym, Toruń 2014 (Monografie
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), przyp. 568 na s. 211-212.
83 JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, s. 75. Postać chłopca zbyt pospiesznie związałem z wersją legendy
o znalezieniu Krzyża, przypisywanej Hermannowi von Fritzlar (zm. po 1349), cyt. wyżej przyp. 35.
Tadeusz Jurkowlaniec
Rozmaicie postrzegano budowlę z krenelażem i maswerkowym oknem [2; il. 7-11]. Wie-
gel zestawił ją z kolistą wieżą na miniaturze w Legendarium Petersburskim (ok. 1250, Pa-
ryż, BnF, Ms, nouv. acq. fr. 23686, fol. 137r; il. 17), lecz uznał warownię raczej za studnię
niż za więzienie76. Skibiński, podobnie jak przedtem Hagen77, określił budynek jako szpital,
„z którego chory rozpoznał krzyż, na którym wisiał Chrystus"78. Przed laty przypuszczałem,
że jest to może świątynia Afrodyty, wzniesiona przez Hadriana w miejscu ukrzyżowania
Zbawiciela79. Również Jakubowska przyjęła Złotą Legendę za wyłączną podstawę interpre-
tacji przedstawienia i obiekt wyglądający jak „okazała skrzynka, zwieńczona dachem z kre-
nelażem" uznała za studnię80. To warowne miejsce odosobnienia Judasza Barbara Baert
kojarzyła niedawno z Martyrium wzniesionym przez cesarza Konstantyna81.
W nowszych badaniach nad ikonografią legend o Krzyżu uwzględnia się tympanon
malborski - zwykle bez wnikania w szczegóły scen - i niekiedy podkreśla się oczywiste
związki przedstawień z ideologią Zakonu, pojmowanego jako krzewiciel i obrońca chrze-
ścijaństwa82.
Konserwacja portali św. Anny przeprowadzona w 2015 r. stworzyła rzadką okazję do
oglądu tympanonów z bliska, z rusztowań. Wtenczas bez cienia wątpliwości okazało się,
że pod półpostacią domniemanego królewicza znajduje się drzewko [9; il. 7-10; pl. 1-2 na
s. 64-65]. Chłopca rozpoznałem wstępnie jako wskrzeszonego dla potwierdzenia praw-
dziwości Krzyża, wykazanej już przez cud uzdrowienia niewiasty, a słabo czytelną roślinę
łączyłem hipotetycznie z dziejami drzewa Krzyża „przed Chrystusem"83. Ponadto sygna-
lizowałem podobieństwo przedmiotu, trzymanego oburącz przez postać stojącą za Hera-
kliuszem w szczycie tympanonu [13; il. 7-10; pl. 2 na s. 65], do Kolumny Biczowania
76 WIEGEL, Die Darstellungen jak przyp. 14, s. 71, (b). Podobna do tej budowli brama o bardzo wąskim i smukłym
przejeździe w inicjale D[eus] ze sceną przepytywania Żydów przez cesarzową Helenę na karcie Godzinek De Bois
(Oxford?, ok. 1325-1330, Nowy Jork, The Morgan Library & Museum, MS M 700, fol. 80v) jest interpretowana jako
symboliczne przedstawienie Jerozolimy. - <http://ica.thernorgan.org/manuscript/page/55/133201>. Zob. też wyżej
s. 15 i przyp. 21-25.
77 Zob. wyżej przyp. 56.
78 SKIBIŃSKI, Kaplica jak przyp. 70, s. 146.
79 Tadeusz JURKOWLANIEC, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach, Wrocław 1989 (Studia z historii sztuki IS
PAN, 42), s. 178, nr 90. II. 2; T[adeusz] J[URKOWLANIEC], „Portale północny i południowy kaplicy św. Anny, ok.
1340", [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, t. 1: Katalog wystawy w Muzeum Zam-
kowym w Malborku, 10 czerwca-12 września 2010 roku, red. Barbara POSPIESZNA, Malbork 2010, s. 55-56. Obecnie
przyjmuję pogląd Wiegela. - JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, przyp. 89 na s. 73. Na temat świątyni
Afrodyty zob. wyżej przyp. 29.
80 JAKUBOWSKA, „Malborska Summa" jak przyp. 70, s. 216.
81 BAERT, A Heritage jak przyp. 14, przyp. 81 na s. 225-226.
82 PFLEGER, Eine Legende jak przyp. 156, s. 196-197; KRETZENBACHER, Kreuzholzlegenden jak przyp. 14, s. 70;
BAERT, „Das Antependium von Nedstryn", jak przyp. 44, s. 52-53; ead., A Heritage jak przyp. 14, przyp. 81 na s. 225-
226; ead., „The Antependium of Nedstryn and the Exultation of the Cross", Ikon. Casopis za ikonografske studije /
Journal of Iconographic Studies 5, 2012, s. 74. Wypada dodać, że cesarz Herakliusz był powszechnie uznawany za
pierwszego krzyżowca - np.: Michael MENZEL, „Gottfried von Bouillon und Kaiser Heraclius", Archiv fur Kultur-
geschichte 74, 1992, s. 1-21. Zob. też: Gernot FISCHER, Figurenportale in Deutschland 1350-1530, Frankfurt am
Main, Bern, New York, Paris [1989] (Europaische Hochschulschriften 28, 100), s. 338; Adam S[tanisław] LABUDA,
„Die Spiritualitat des Deutschen Ordens und die Kunst. Der Graudenzer Altar als Paradigma", [w:] Die Spiritualitdt des
Ritterorden im Mittelalter, hg. Zenon Hubert NOWAK, Toruń 1993 (Ordines Militares. Colloqula Torunensia Historica,
7), s. 48; Kazimierz POSPIESZNY, Domus Malbork. Zamek krzyżacki w typie regularnym, Toruń 2014 (Monografie
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), przyp. 568 na s. 211-212.
83 JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, s. 75. Postać chłopca zbyt pospiesznie związałem z wersją legendy
o znalezieniu Krzyża, przypisywanej Hermannowi von Fritzlar (zm. po 1349), cyt. wyżej przyp. 35.