DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0031
Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy św. Anny w Malborku
29
Chrystusa przechowywanej u św. Praksedy w Rzymie84. Kontynuując badania uznałem
„chłopca na drzewie" o czerwonych liściach za oddzielny motyw, nie związany wprost
z narracją żadnej z obu legend. Młodzieńca zidentyfikowałem jako Chrystusa i zapropono-
wałem interpretację sceny zgodnie z typologią i symboliką Krzyża (Krzew Gorejący; Drze-
wo Życia, Drzewo Jessego) oraz jego legendarnymi dziejami przed męką Zbawiciela85.
***
Na płaskorzeźbie malborskiej szczególniejsze zainteresowanie budzą trzy sceny (il. 7-
10; pl. 2 na s. 65). Dwie - Chłopiec na drzewie [9] i niezidentyfikowana (z przedstawie-
niem wnęki, rumowiska i mężczyzny klęczącego w wykroku [6]) - nie wykazują
bezpośrednich związków z opisami dokonań Heleny i Herakliusza, a redakcja jednej -
Adoracja Krzyża [13] - znacznie odbiega od tradycji ikonograficznej Podwyższenia Krzy-
ża. Próby identyfikacji i interpretacji scen w lewym kącie tympanonu [5-6], oraz w jego
szczycie [13] będą przedmiotem poniższych uwag.
Nisza, rumowisko i klęczący w wykroku
W scenie na lewym (zachodnim) krańcu dolnej strefy tympanonu [5-6; il. 10, 12-15; pl. 2
na s. 65] krzyż odkopany przez Judasza znajduje się obok wyodrębnionej kompozycyjnie,
lecz częściowo uszkodzonej i chyba nieukończonej partii płaskorzeźby. Nadano jej zarys
podobny do konturu ludzkiej czaszki w widoku frontalnym. Kształt ów wypada uznać za
dosłowne zobrazowanie miejsca poszukiwanego przez św. Helenę, czyli Golgotę86. Szerszą
część „Trupiej Głowy" (Mt 27, 33; Mk 15, 22; J 19, 17) wypełnia struktura złożona z wnęki
i nadwieszonego nad nią rumowiska. Jego skrajny blok (po lewej) jest podpierany dłonią
wyciągniętej prawicy mężczyzny klęczącego w wykroku. Postać tę można by zaliczyć do
kategorii przedstawień osób podtrzymujących lub dźwigających dzieła lub elementy bu-
dowli i uznawanych za wyobrażenia ich twórców87. W tym kontekście podpierającego na
tympanonie należałoby łączyć z jakimś gmachem w Jerozolimie. Jednakże w legendach
Znalezienia Krzyża nie wspomniano o pracach budowlanych podczas odkrywania Relikwii.
Nie dostrzegam również takiego szczegółu sceny, który pozwalałby rozpoznać w niej ochro-
nę świątyni Wenus, burzonej w celu odsłonięcia Golgoty88. Klęczący powstrzymuje skutki
rozkopywania wzgórza przez brodatego mężczyznę z odkrytą głową89; zdaje się zabezpie-
czać nyżę przed wiszącym nad nią rumowiskiem. Ta pusta wnęka może być wyobraże-
niem obiektu znajdującego się w obrębie Kalwarii lub w jej pobliżu, a więc Grobu Adama
84 JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, s. 68 i przyp. 42.
85 JURKOWLANIEC, „Chłopiec na drzewie" jak przyp. 38.
86 Wyżej s. 14 i przyp. 19. Zob. też m.in.: Johannes ENDRES, „Unahnliche Ahnlichkeit. Zu Analogie, Metapher und
Verwandtschaft", [w:] Similitudo. Konzepte der Ahnlichkeit in Mittelalter und Frhher Neuzeit, Hrsg. Martin GAIER,
Jeanette KOHL, Alberto SAVIELLO, Munchen 2012, s. 29-58.
87 Anton LEGENER, Der Artifex. Kiinstler im Mittelalter und ihre Selbstdarstellung. Eine illustrierte Antologie, Koln
[2009], s. 345-356 („9. Stutze und Trager der Werke"). Zob. też m.in.: Kurt GERSTENBERG, Die deutschen Bau-
meisterbildnisse des Mittelalters, Berlin 1966.
88 Zob. wyżej przyp. 29.
89 Przy oglądzie płaskorzeźby od lewej ku prawej nie wiemy, kim jest ta postać, bo postrzegamy ją po raz pierwszy. Jej
identyfikację umożliwia znajomość Legendy Znalezienia Krzyża oraz szczegóły trzech wyobrażeń Judasza (w sekwen-
cji na opak - c, b, a - powtarza się wyłącznie charakterystyczna broda i chyba żółta barwa sukni): a) w kapeluszu,
w pozie przysięgi [1], b) z motyką w dłoni wychodzi z więzienia [3 - prawa ręka uniesiona jak w geście przysięgania],
c) kopie motyką [5].
29
Chrystusa przechowywanej u św. Praksedy w Rzymie84. Kontynuując badania uznałem
„chłopca na drzewie" o czerwonych liściach za oddzielny motyw, nie związany wprost
z narracją żadnej z obu legend. Młodzieńca zidentyfikowałem jako Chrystusa i zapropono-
wałem interpretację sceny zgodnie z typologią i symboliką Krzyża (Krzew Gorejący; Drze-
wo Życia, Drzewo Jessego) oraz jego legendarnymi dziejami przed męką Zbawiciela85.
***
Na płaskorzeźbie malborskiej szczególniejsze zainteresowanie budzą trzy sceny (il. 7-
10; pl. 2 na s. 65). Dwie - Chłopiec na drzewie [9] i niezidentyfikowana (z przedstawie-
niem wnęki, rumowiska i mężczyzny klęczącego w wykroku [6]) - nie wykazują
bezpośrednich związków z opisami dokonań Heleny i Herakliusza, a redakcja jednej -
Adoracja Krzyża [13] - znacznie odbiega od tradycji ikonograficznej Podwyższenia Krzy-
ża. Próby identyfikacji i interpretacji scen w lewym kącie tympanonu [5-6], oraz w jego
szczycie [13] będą przedmiotem poniższych uwag.
Nisza, rumowisko i klęczący w wykroku
W scenie na lewym (zachodnim) krańcu dolnej strefy tympanonu [5-6; il. 10, 12-15; pl. 2
na s. 65] krzyż odkopany przez Judasza znajduje się obok wyodrębnionej kompozycyjnie,
lecz częściowo uszkodzonej i chyba nieukończonej partii płaskorzeźby. Nadano jej zarys
podobny do konturu ludzkiej czaszki w widoku frontalnym. Kształt ów wypada uznać za
dosłowne zobrazowanie miejsca poszukiwanego przez św. Helenę, czyli Golgotę86. Szerszą
część „Trupiej Głowy" (Mt 27, 33; Mk 15, 22; J 19, 17) wypełnia struktura złożona z wnęki
i nadwieszonego nad nią rumowiska. Jego skrajny blok (po lewej) jest podpierany dłonią
wyciągniętej prawicy mężczyzny klęczącego w wykroku. Postać tę można by zaliczyć do
kategorii przedstawień osób podtrzymujących lub dźwigających dzieła lub elementy bu-
dowli i uznawanych za wyobrażenia ich twórców87. W tym kontekście podpierającego na
tympanonie należałoby łączyć z jakimś gmachem w Jerozolimie. Jednakże w legendach
Znalezienia Krzyża nie wspomniano o pracach budowlanych podczas odkrywania Relikwii.
Nie dostrzegam również takiego szczegółu sceny, który pozwalałby rozpoznać w niej ochro-
nę świątyni Wenus, burzonej w celu odsłonięcia Golgoty88. Klęczący powstrzymuje skutki
rozkopywania wzgórza przez brodatego mężczyznę z odkrytą głową89; zdaje się zabezpie-
czać nyżę przed wiszącym nad nią rumowiskiem. Ta pusta wnęka może być wyobraże-
niem obiektu znajdującego się w obrębie Kalwarii lub w jej pobliżu, a więc Grobu Adama
84 JURKOWLANIEC, „Ze studiów" jak przyp. 5, s. 68 i przyp. 42.
85 JURKOWLANIEC, „Chłopiec na drzewie" jak przyp. 38.
86 Wyżej s. 14 i przyp. 19. Zob. też m.in.: Johannes ENDRES, „Unahnliche Ahnlichkeit. Zu Analogie, Metapher und
Verwandtschaft", [w:] Similitudo. Konzepte der Ahnlichkeit in Mittelalter und Frhher Neuzeit, Hrsg. Martin GAIER,
Jeanette KOHL, Alberto SAVIELLO, Munchen 2012, s. 29-58.
87 Anton LEGENER, Der Artifex. Kiinstler im Mittelalter und ihre Selbstdarstellung. Eine illustrierte Antologie, Koln
[2009], s. 345-356 („9. Stutze und Trager der Werke"). Zob. też m.in.: Kurt GERSTENBERG, Die deutschen Bau-
meisterbildnisse des Mittelalters, Berlin 1966.
88 Zob. wyżej przyp. 29.
89 Przy oglądzie płaskorzeźby od lewej ku prawej nie wiemy, kim jest ta postać, bo postrzegamy ją po raz pierwszy. Jej
identyfikację umożliwia znajomość Legendy Znalezienia Krzyża oraz szczegóły trzech wyobrażeń Judasza (w sekwen-
cji na opak - c, b, a - powtarza się wyłącznie charakterystyczna broda i chyba żółta barwa sukni): a) w kapeluszu,
w pozie przysięgi [1], b) z motyką w dłoni wychodzi z więzienia [3 - prawa ręka uniesiona jak w geście przysięgania],
c) kopie motyką [5].