610

Piotr Skubiszewski

ograniczenie przedmiotu badania w tytule pracy nie
zostało zaznaczone. Jeżeli chodzi o rodzaje wystro-
ju i dzieła wchodzące w skład kościelnego wyposa-
żenia, Janusz Nowiński - po omówieniu norm
cysterskich w tym zakresie, a w szczególności suro-
wych przepisów wydawanych przez zakon w począt-
kowym okresie jego istnienia (s. 20 nn.) - przedsta-
wia wybrany przez siebie materiał w sześciu
rozdziałach. Rozpatruje w nich kolejno: najpierw
zjawisko wystąpienia pierwszych przejawów od-
stępstwa od rygorystycznych nakazów pierwotnej
simplicitas et paupertas ordinis (s. 110-181), na-
stępnie retabula ołtarzy głównych (s. 182-206), ołta-
rzowe nastawy relikwiarzowe (s. 209-257), ołtarz
Krzyża Świętego w przegrodzie chórowej (s. 259-
282), figury Matki Boskiej i ich szczególną funkcję
kultową w kościele cysterskim (s. 285-317), na ko-
niec - retabula wykonane techniką malarską oraz
obrazy tablicowe, w tym głównie wizerunki Matki
Boskiej (319-347). Jest to podstawowy trzon pracy.
Autor ukazuje w tych sześciu rozdziałach jak zakon,
porzucając swoją pierwotną koncepcję ascetyczne-
go wyglądu wnętrza kościoła klasztornego i jego
ubogiego w sprzęty wyposażenia, szybko upodab-
niał swoją budowlę kultową do współczesnych jej
katedr, kolegiat czy świątyń innych zgromadzeń.
Wybrane przez Janusza Nowińskiego przykłady
tego procesu w Europie środkowej i środkowow-
schodniej, niekiedy wzbogacane przykładami z Za-
chodu, dobrze egzemplifikują to zjawisko zachodzą-
ce stopniowo we wszystkich opactwach cysterskich.
Trzeba tylko na marginesie struktury tej części pracy
zauważyć, że rozdziały poświęcone figurom Matki
Boskiej i retabulom malarskim oraz obrazom tablico-
wym można było z pożytkiem dla treści wykładu po-
łączyć w jednym rozdziale. Obydwa te rozdziały
dotyczą - poza krótkim ekskursem poświęconym
ikonografii św. Bernarda i św. Urszuli - jednego
wielkiego tematu: kultu Matki Boskiej w zakonie
cysterskim i roli, jakąjej wizerunek odgrywał w ko-
ściele klasztornym. W pierwszym z tych dwóch roz-
działów Autor przedstawia wizerunki rzeźbiarskie,
w drugim - malarskie. Różnica dotyczy tylko tech-
niki artystycznej i środków wyrazu, ale nie funkcji
przedstawienia w kościele i jego przesłania ideowe-
go. Treścią końcowego rozdziału pracy jest bardzo
trafnie przez Janusza Nowińskiego podniesione zja-
wisko kontynuacji średniowiecznej tradycji w urzą-
dzeniu wnętrza kościelnego i w jego wyposażeniu
w okresie nowożytnym (s. 349-376). Autor ukazuje
w nim jak dalece kościół cysterski, pomimo zmian,
jakie do sztuki sakralnej wniosły renesans i barok,
pozostał pod tym względem wierny swej własnej
przeszłości.
Rozpatrując proces stopniowego włączania się
sztuki cystersów w nurt zadań i głównych kierunków

zachodniej sztuki sakralnej późniejszego średnio-
wiecza, Janusz Nowiński wskazuje wszakże słusz-
nie na to, że na urządzenie wnętrza kościelnego
w tym zakonie oraz na jego wyposażenie w sprzęty
i wizerunki kultowe jednocześnie nadal oddziaływa-
ły własne cystersów potrzeby, wymogi i tradycje.
Sprawiało to, że kościół cysterski wciąż różnił się
pod tym względem od innych współczesnych mu
świątyń zakonnych, nie mówiąc o katedrach. Za sta-
rannie w tej części pracy przeprowadzone należy
uznać omówienia takich zagadnień jak funkcja prze-
grody chórowej (różnej od lektorium w katedrze)
oraz związanego z przegrodą ołtarza Krzyża Świę-
tego (s. 259 nn.), pojawienie się retabulów-relikwia-
rzy i rola, jaką w ich powstaniu odegrał - zwłaszcza
w Europie środkowej - kult Jedenastu Tysięcy Dzie-
wic (s. 216 nn. i 235 nn.), czy szczególne znaczenie
kultu Matki Boskiej w pobożności cysterskiej
i związane z tym uprzywilejowane miejsce, jakie jej
rzeźbiona figura albo przedstawienie malarskie zaj-
mowały we wnętrzu kościelnym (s. 285 nn.). Wy-
różniając te szczególne aspekty urządzenia i wystro-
ju kościoła cysterskiego Autor wskazuje tym samym
kierunki dalszych badań, które mogłyby z powodze-
niem objąć opactwa we wszystkich krajach europej-
skich. Takie całościowe opracowanie choćby histo-
rii wizerunków maryjnych w klasztorach cysterskich
oraz miejsca i sposobu ich wystawiania, a także
szczegółów ich kultu w poszczególnych opactwach
mogłoby być przedmiotem osobnej, bardzo pożąda-
nej monografii.
Opisując w kolejnych rozdziałach znamienne dla
kościoła cysterskiego cechy jego urządzenia, ikono-
grafię wystroju i tematy przedstawień kultowych,
Janusz Nowiński podaje wiele ważnych informacji
szczegółowych i dokonuje wielu trafnych obserwa-
cji na temat omawianych zabytków. Należy tutaj
wymienić, między innymi, partie tekstu, w których
Autor notuje najstarsze wiadomości o wprowadza-
niu nowych elementów w urządzeniu i wyposażeniu
wnętrza kościoła cysterskiego, jak retabulum ołta-
rzowe (s. 141) czy nastawa relikwiarzowa z jej cy-
sterską specyfiką wielkiego zbioru relikwii (s. 210).
Także początki dziejów zdobienia sprzętu kościel-
nego na przykładzie stall zostały słusznie przez
Autora odnotowane (s. 145). Trzeba zgodzić się
z Januszem Nowińskim co do datowania na okres
średniowiecza drewnianych lwów, po których
grzbietach wchodziło się do stall w kościołach
w Koprzywnicy, Sulejowie, Mogile i Szczyrzycu
i co do symboliki tych zwierząt (s. 65). Bardzo trafną
jest obserwacja dotycząca funkcji dwustronnie malo-
wanych krucyfiksów w ołtarzu przegrody chórowej
(s. 69-71 i 263-273). Z zainteresowaniem czyta się
rozważania Autora o symbolicznym znaczeniu orna-
mentyki roślinnej pokrywającej rzeźbę we wnętrzu