Recenzje

613

o tym przechowywany w tym klasztorze do czasu Re-
wolucji Francuskiej pochodzący z 1. połowy XII w.
kielich z pateną ozdobioną przedstawieniem Baran-
ka Bożego. Wręcz manifestacyjny przykład lekce-
ważenia tych nakazów przynosi ufundowana przez
Mieszka III dla cystersów w Lądzie patena, obecnie
przechowywana w kościele p.w. św. Józefa w Kali-
szu. Jej awers bowiem zdobi wysoce indywidualna,
typologiczna kompozycja, która ukazuje śmierć
Chrystusa na Krzyżu w świetle zapowiedzi proro-
ków Starego Testamentu oraz wypowiedzi św. Pio-
tra, a jej rewers przedstawia scenę fundacyjną. Wol-
no domyślać się, że zaginiony dzisiaj kielich, który
z tą pateną kiedyś tworzył całość, był równie bogato
pokryty dekoracją figuralną, która stanowiła inte-
gralną część programu teologicznego obejmującego
wyobrażenia na obu naczyniach. Tak styl jak ikono-
grafia pateny kaliskiej wywodzą się ze sztuki nad-
reńskiej i dolnosaskiej, której odbiorcami były kate-
dry i kościoły różnych zakonów i nie można w nim
znaleźć żadnych cech, które dałoby się określić jako
cysterskie. Genezy tego rodzaju ikonografii typolo-
gicznej, który reprezentuje patena kaliska skłonny
byłbym upatrywać w środowisku benedyktyńskim.
Na marginesie tej sprawy warto przypomnieć, że
Karl August Wirth, w swoim znakomitym opraco-
waniu słynnego podręcznika ikonografii typologicz-
nej, jakim był angielski traktat z końca XII w., „Pic-
tor in Carmine", zasadniczo podważył wcześniejszy,
szeroko przyjmowany pogląd jakoby dzieło to wy-
wodziło się ze środowiska cysterskiego (Pictor in
Carmine. Ein Handbuch der Typologie aus der Zeit
urn 1200. Nach MS 300 des Corpus Christi College
in Cambridge, Berlin 2006). Podsumowując, wolno
przyjąć, że wyszukana egzegeza typologiczna, jaka
wraz z darem pateny kaliskiej trafiła do wielkopol-
skiego Lądu, miała swoje źródła poza zakonem cy-
stersów. W XIII w. wystawne naczynia euchary-
styczne u cystersów musiały się mnożyć, skoro -
mimo olbrzymich strat w dziedzinie złotnictwa ro-
mańskiego i wczesnogotyckiego - nadal zachowały
się ich przykłady, na przykład te, które znamy
z opactw Walii i Niemiec. Znamiennym przejawem
upodobania cystersów do przepychu w dziedzinie
naczyń eucharystycznych jest to, że niewielki klasz-
tor żeńskiej gałęzi zakonu, Marienstern, otrzymał od
swych dobroczyńców w krótkich odstępach czasu
trzy wspaniale ozdobione reliefami i rytowaniami fi-
guralnymi kielichy wraz z należącymi do nich pate-
nami. Jeden z tych kielichów i należąca do niego pa-
tena są ze złota.
Spośród zachowanych dotąd wystawnych krzy-
ży ołtarzowych już w XII w. używanych przez cy-
stersów, na pierwszym miejscu wymienić trzeba
krzyż należący kiedyś do opactwa Le Valasse w Nor-
mandii (Rouen, Musee des Antiquites). Dzieło to

można uznać za paradygmat niezgodności praktyki
i teorii cystersów w dziedzinie sprzętu ołtarzowego.
Sam krzyż ołtarzowy, srebrny, złocony, pokryty fili-
granem i szlachetnymi kamieniami w oprawach jest
przez historyków sztuki zgodnie datowany na lata
1170-1180 i sądzi się, że został on sporządzony dla
tego klasztoru w jakimś warsztacie na ziemiach
Plantagenetów, zapewne w Normandii. Ale mieści
on w sobie drugi, mniejszy krzyż, ten z kolei reli-
kwiarzowy, złoty - dzieło znacznie wcześniejsze, ot-
tońskie, ozdobione także filigranem i kamieniami
w kaboszonach. Ten wspaniały relikwiarz Krzyża
Świętego został przywieziony do Le Valasse naj-
prawdopodobniej przez Matyldę, wdowę po cesarzu
Henryku V, później regentkę królestwa Anglii, która
po utracie władzy na Wyspie osiadła w Normandii
i osobiście uczestniczyła w uroczystości założenia
tego opactwa w dniu 15 czerwca 1157. Ottoński zło-
ty krzyż relikwiarzy został następnie osadzony
w większym krzyżu ołtarzowym już w nowym miej-
scu przeznaczenia. Innym przykładem równie wcze-
snego posługiwania się przez cystersów wystawnym
sprzętem ołtarzowym jest zabytek południowonie-
miecki, zresztą przez Janusza Nowińskiego przyto-
czony (s. 25), mianowicie datowany na połowę XII w.
krucyfiks, który pochodzi z opactwa w Maulbronn
i który należał do jego wyposażenia najprawdopo-
dobniej od chwili kiedy wspólnota klasztorna osta-
tecznie osiadła w tym nowym miejscu swego życia,
zapewne w roku 1147 (Stuttgart, Wurttembergisches
Landesmuseum). Zaopatrzony w dolnej części
w kolec, był przeznaczony do zatykania na podstaw-
ce i służył wtedy jako krzyż ołtarzowy, ale osadzany
na długim trzonku, zamieniał się w krzyż procesyj-
ny. Wykonany z brązu i złocony nie miał jednak
wcale zalecanej przez zakon prostej formy. Na krań-
cach każdego z jego górnych ramion były umiesz-
czone w oprawach po trzy szlachetne kamienie albo
pasty szklane i podobny kaboszon znajdował się nad
głową Ukrzyżowanego - wszystkie ozdoby dzisiaj
zaginione. Zachowało się więcej takich niezwykle
kosztownych, bogato zdobionych krzyży ołtarzo-
wych i procesyjnych służących cystersom w XII i w
1. połowie XIII w. Cztery z nich, pod względem ar-
tystycznym wyjątkowo kunsztowne, niektóre odzna-
czające się indywidualną ikonografią, warto jeszcze
przytoczyć, by wskazać jak dalece omijano surowe
zalecenia: krzyż relikwiarzowy należący kiedyś do
żeńskiego klasztoru Solieres w Księstwie Liege,
dzieło warsztatu mozańskiego czynnego w 3. ćwier-
ci XII w. (Liege, Musee Curtius); „La Croix-reli-
quaire du Paraclet", krucyfiks relikwiarzowy z cza-
su krótko po 1200, pochodzący z żeńskiego opactwa
Le Paraclet des Champs w Pikardii (Amiens, kate-
dra); krzyż relikwiarzowy, dawniej własność opactwa
Clairmarais w Artois (Saint-Omer, Musee Sandelin)