698

Jakub Pokora


2. Fragment sarkofagu Anny
księżnej von Croy (zm. 1660),
warsztat Salomona Giesellera,
1660-1661. Muzeum Pomorza
Środkowego w Słupsku.
Domena publiczna

Mon ogram
Monogram pojawił się wśród polskich symboli władzy królewskiej za panowania Ka-
zimierza Wielkiego. Jednak dopiero w czasach Zygmunta Starego zyskał wielką popular-
ność. Ulokowany na piersi Orła stosowany był do pierwszej wolnej elekcji. Zygmunt
August posługiwał się monogramem znacznie częściej niż ojciec, umieszczając cyfrę nie
tylko na Orle, ale i na tarczy czy kartuszu9. Monogram SA występuje także w herbach
nobilitowanych przez króla - Aleksandra Gwagnina (Guagnina) herbu własnego czy Sta-
nisława Czarnego Chrościeńskiego herbu Łabędź (Odmienny II)10. Herb dynastyczny (ro-
dowy) władcy, na przykład Janina Jana III Sobieskiego czy Ciołek Stanisława Augusta,
zastępowany bywał przez cyfry królewskie, najczęściej na tarczy pod koroną zamkniętą11.
Na marginesie uwaga. Jak sądzę, nie ulega wątpliwości, iż cyfra Stanisława Augusta -
SAR (Stanislaus Augustus Rex) uzupełniona została o literę R, by nie była identyczna
z monogramem Zygmunta Augusta12.
Satyry
Jak wiadomo, satyry to mitologiczne bóstwa leśne, weseli, rozpasani towarzysze Dio-
nizosa. Zgodnie z tradycją, szczególnie żywą w średniowieczu, odmianą satyra jest dziki

9 Zenon PIECH, „Zarys dziejów i symbolika Orła Białego", [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiel-
lońskiej, oprac. Grażyna STĘPIEŃ, Piotr HORDYŃSKI, Zenon PIECH, Zdzisław PIETRZYK, Mieczysław ROKOSZ,
Kraków 1996, s. 25-26; id., Monety..., s. 315-343; Paweł DUDZIŃSKI, „Monogram", [w:] Encyklopedia Katolicka,
t. XIII, Lublin 2009, szp. 158.

10 Aleksandra JAWORSKA, „Znaki władcy i państwa w heraldyce nobilitacji i indygenatu w Polsce", [w:] Ludzie
i herby w dawnej Polsce, red. Piotr DYMMEL, Lublin 1995, s. 133-135; Album armorum nobilium Regni Poloniae
XV-XV111 saec. Herby nobilitacji i indygenatów XV-XV111 w., wstęp, oprac. i edycja Barbara TRELIŃSKA, Lublin
2001, s. 15, 20; Józef SZYMAŃSKI, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001, s. 84, 169, il. nlb. na
s. 93, 174; PIECH, Monety..., s. 326.

11 JAWORSKA, op. cit., s. 148.

12 Wbrew temu monogram SA na tympanonie fasady kościoła św. Anny w Warszawie, po powstaniu styczniowym
ulokowany w miejsce zegara, odczytywany bywał nie tylko jako „Św. Anna", ale także „Stanisław August", zob. Da-
riusz KACZMARZYK, Kościół św. Anny, Warszawa 1984, s. 226-227 (Pani dr Jolancie Polanowskiej dziękuję za
pomoc w wyjaśnieniu tej kwestii).