Nihil sine causa. Satyry na arrasach wawelskich

699

mąż. Naturalnie, obecność obu notuje się w literaturze i sztuce. Dzicy mężowie to prymi-
tywne puszczańskie dzikusy, nade wszystko symbole sił natury czy potężnej mocy fizycz-
nej. Z tego powodu często występująjako trzymacze herbu, a dokładniej jego strażnicy,
zbrojni w wielkie maczugi. Taką funkcję pełnią na przykład w przypadku herbu książąt
pomorskich, choćby na cynowym sarkofagu Anny księżnej von Croy (zm. 1660), wykona-
nym w latach 1660-1661 w warsztacie Salomona Giesellera 13 (il. 2).
Satyr nie miał pozytywnej symboliki w sztuce chrześcijańskiej, bo najczęściej bywał
uosobieniem lubieżnika, rozpustnika czy wręcz grzechu14. Tu warto dodać, iż takie ma
znaczenie w dziele powstałym w tym samym czasie, co omawiane arrasy i umiejscowio-
nym tuż obok nich. Chodzi o nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego (zm. 1560)
w katedrze na Wawelu, wykonany ok. 1565 r. przez Jana Michałowicza z Urzędowa: saty-
ry w partii cokołowej dzieła, zakute w obręcze ornamentu okuciowego, oznaczają poko-
nane siły pogaństwa i grzechu15. Oczywiście, w przypadku arrasów nie może być o tym
mowy. Podobnie ma się rzecz z ewentualnym doszukiwaniem się tutaj treści satyrycznych
czyli krytyczno-ośmieszających. To jest takich, które widać na przykład na rycinach
z niemieckich druków (1734 r.), wyśmiewających Stanisława Leszczyńskiego po powtór-
nej elekcji w 1733 r. Towarzyszące Leszczyńskiemu satyry występują w roli prześmiew-
czych dworzan16.
Więc cóż zatem?
Konkluzja
Zanim dojdzie do próby odpowiedzi - uwaga. Nie ulega wątpliwości, że satyry na
arrasach pełnią funkcję trzymaczy herbowych, choć w omawianym przypadku herb został
zastąpiony cyfrą królewską. A skoro tak, to - zgodnie z zasadami heraldycznymi - muszą

13 O sarkofagu, obecnie w Muzeum Pomorza Zachodniego w Słupsku, np. Jacek KRIEGSEISEN, „Epitafium Anny
księżnej von Croy und Arschott w dawnym kościele zamkowym w Słupsku. Datowanie i program treściowo-artystycz-
ny", Barok. Historia - literatura - sztuka, VII/1(13) 2000, s. 168. Por. także posągi dzikich mężów jako atlantów
z tarczami herbowymi na nagrobku Ernesta Bogusława księcia Croy z 1682 r., autorstwa Hansa Caspara Gockhellera
(Janusz PAŁUBICKI, „Nagrobek Ernesta Bogusława księcia Croy w kościele św. Jacka w Słupsku i jego twórca Hans
Caspar Gockheller z Gdańska", [w:] Ars una. Prace z historii sztuki, red. Eugeniusz IWANOYKO, Poznań 1976, s. 127-
134, KRIEGSEISEN, op. cit., 166).

14 O satyrach i dzikich mężach np. Richard BERNHEIMER, Wild Man in the Middle Ages. A Study of Art Sentiment and
Demonology, Cambridge 1952; Timothy HUSBAND, The Wild Man. Medieval Myth and Symbolism, New York 1980;
Lynn Frier KAUFMANN, The Noble Savage. Satyrs and Satyr Families in Renaissance Art, Ann Arbor 1984 (Studies
in Renaissance Art History, 2, ed. Ann SUTHERLAND HARRIS); CHROŚCICKI, op. cit., s. 22; PELC, op. cit.,
s. 238-257; Dionizjusz CZUBALA, ,,«Dziki mąż» w folklorze i literaturze staropolskiej", [w:] Dzieło literackie i książ-
ka w kulturze. Studia i szkice ofiarowane Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycz-
nej, red. naukowa Ireneusz OPACKI przy współudziale Bożeny MAZURKOWEJ, Katowice 2002, s. 120-129; Tadeusz
JURKOWLANIEC, „Treści dekoracji rzeźbiarskiej Bramy Odrzańskiej w Głogowie", [w:] Magistro et amico - amici
discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, red. Władysława BULSZA, Lucyna SADKO,
Kraków 2002, s. 304-313; Rudolf SIMEK, Monster im Mittelalter. Die phantastische Welt der Wundervolker und Fa-
belwesen, Koln-Weimar-Wien 2015, s. 100-111.

15 Mieczysław ZLAT, „Typy osobowości w polskiej sztuce XVI w.", [w:] Renesans. Sztuka i ideologia, red. naukowa
Tadeusz S. JAROSZEWSKI, Warszawa 1976, s. 266; id., Sztuka polska. Renesans i manieryzm, Warszawa 2008, s. 149,
il. nlb. na s. 148.

16 Zob. dwie anonimowe ryciny w: Hanna WIDACKA, Z króla książę. Stanisław Leszczyński w grafice XVIII wieku ze
zbiorów polskich i francuskich, Warszawa 2006, kat. nr 117, 119. -Pani dr Agnieszce Skrodzkiej dziękuję za wskazanie
tych przykładów.