DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.21666#0108
żadnych zabytków, które mogłyby stać się jakimś pośrednim ogniwem między for-
mą późnogotyckiego snycerstwa a nowymi rozwiązaniami. Co prawda renesansowe
formy zdobnicze pojawiły się w pierwszych dwóch dziesięcioleciach wieku XVI na
tryptykach, ałe nie wpłynęło to na zasadniczą przemianę struktury, która zachowała
nadal formę szafiastą, pozbawioną wyraźniejszych podziałów architektonicznych.
Braun, omawiając ukształtowanie retabulum renesansowego *?, opierał się oczy-
wiście na łicznych przykładach włoskich, pochodzących w większości z 2 poł. XV w.
i z pierwszych lat wieku XVI, znajdował więc dojrzałe już formy tego, co określił
mianem „Aedicula-Retabel". Termin ten, trafnie zastosowany do renesansowych
ołtarzy włoskich i do sporadycznych dzieł powstałych w 1 poł. XVI w. na obszarze
Niemiec jest nieadekwatny w stosunku do retabulów renesansowych i maniery-
stycznych, które liczebnie dominują w 2 poł. XVI w. na obszarach położonych na
północ od Alp. Wydaje się, że jednym z pierwszych dzieł konstytuujących nową
formę retabulum, a w każdym razie jednym z klasycznych rozwiązań (przy czym
renesansowej strukturze towarzyszy tu jeszcze najzupełniej późnogotycka „treść
rzeźbiarska") jest ołtarz, który wykonał w 1522 r. Adolf Daucher z Salzburga dla
kościoła parafialnego w Annaberg w Saksonii Podstawową zasadą kompozycyj-
ną jest tu trójdzielność, będąca reminiscencją gotyku ^°, a jednocześnie sugerująca
analogię z łukiem tryumfalnym T W istocie trój dział pozostał elementem podsta-
wowym w kompozycji wcześniejszych retabulów śląskich i to zarówno jeśli chodzi
o podziały poziome, jak i pionowe (predella lub wysoki cokół, część środkowa
ze sceną główną i zwieńczenie).
Niestety nie znamy dziś podstawowego dzieła, które musiało mieć zasadnicze
znaczenie dla omawianego środowiska, a mianowicie ołtarza i pozostałych składni-
ków wystroju kościoła zamkowego w Brzegu. O tym kramerowskim ołtarzu daje
nam jednak pewne wyobrażenie nieco późniejsza realizacja artysty: ołtarz fundacji
Gerstmanna, a także, mimo znacznego prymitywizmu form, stosunkowo wczesny
ołtarz kamienny w kaplicy kościoła ewangelickiego w Lewinie Brzeskim. Ten drugi
wyraźnie nawiązywał do koncepcji tryptykowej i kolumny były tylko łącznikiem
między polem środkowym a skrzydłami bocznymi. Ołtarz biskupa Gerstmanna
wprowadza bardziej konsekwentną architekturę, wyraźnie już nawiązującą do kon-
cepcji łuku tryumfalnego, między innymi przez rozwinięcie i związanie z częścią
środkową strefy dolnej, która przestaje być predellą i zamienia się w cokół archi-
tektoniczny. Umieszczenie w niej reliefu figuralnego i wyobrażenia biskupa-funda-
tora jest tylko ustępstwem na rzecz tradycji. Ustawienie w polach bocznych części
środkowej posągów w niszach muszlowych, w dwóch strefach, ma swe wyraźne od-
1? Braun rtEnrrem&ei, szp. 544.
is Przykłady tego typu ołtarzy podaje R. Hoffmann BayriscAe X/farhau/cH/:^t. Monachium
1923, s. XXI, il. 80- 82.
i9 O. Wiegand ztJoi/ DaucAgr. Strasburg 1903, s. 27; — Dgursc^e Eua^tcienLnaigr. Eu:
BfMhanJ&uc/;. BezirAe Dreyćfen, Xari-Marx-5taJi, Eeipzig. Lipsk 1969, il. 11.
-9 Eggerth, op.cit., szp. 568.
si W. Weisbach Ericn/i. Berlin 1919, passim; — F. Noack Triumf uud Erium/hogea.
„Yortrage der Bibliothek Warburg" R. 5: 1925 - 1926, passim.
100
u. B
mą późnogotyckiego snycerstwa a nowymi rozwiązaniami. Co prawda renesansowe
formy zdobnicze pojawiły się w pierwszych dwóch dziesięcioleciach wieku XVI na
tryptykach, ałe nie wpłynęło to na zasadniczą przemianę struktury, która zachowała
nadal formę szafiastą, pozbawioną wyraźniejszych podziałów architektonicznych.
Braun, omawiając ukształtowanie retabulum renesansowego *?, opierał się oczy-
wiście na łicznych przykładach włoskich, pochodzących w większości z 2 poł. XV w.
i z pierwszych lat wieku XVI, znajdował więc dojrzałe już formy tego, co określił
mianem „Aedicula-Retabel". Termin ten, trafnie zastosowany do renesansowych
ołtarzy włoskich i do sporadycznych dzieł powstałych w 1 poł. XVI w. na obszarze
Niemiec jest nieadekwatny w stosunku do retabulów renesansowych i maniery-
stycznych, które liczebnie dominują w 2 poł. XVI w. na obszarach położonych na
północ od Alp. Wydaje się, że jednym z pierwszych dzieł konstytuujących nową
formę retabulum, a w każdym razie jednym z klasycznych rozwiązań (przy czym
renesansowej strukturze towarzyszy tu jeszcze najzupełniej późnogotycka „treść
rzeźbiarska") jest ołtarz, który wykonał w 1522 r. Adolf Daucher z Salzburga dla
kościoła parafialnego w Annaberg w Saksonii Podstawową zasadą kompozycyj-
ną jest tu trójdzielność, będąca reminiscencją gotyku ^°, a jednocześnie sugerująca
analogię z łukiem tryumfalnym T W istocie trój dział pozostał elementem podsta-
wowym w kompozycji wcześniejszych retabulów śląskich i to zarówno jeśli chodzi
o podziały poziome, jak i pionowe (predella lub wysoki cokół, część środkowa
ze sceną główną i zwieńczenie).
Niestety nie znamy dziś podstawowego dzieła, które musiało mieć zasadnicze
znaczenie dla omawianego środowiska, a mianowicie ołtarza i pozostałych składni-
ków wystroju kościoła zamkowego w Brzegu. O tym kramerowskim ołtarzu daje
nam jednak pewne wyobrażenie nieco późniejsza realizacja artysty: ołtarz fundacji
Gerstmanna, a także, mimo znacznego prymitywizmu form, stosunkowo wczesny
ołtarz kamienny w kaplicy kościoła ewangelickiego w Lewinie Brzeskim. Ten drugi
wyraźnie nawiązywał do koncepcji tryptykowej i kolumny były tylko łącznikiem
między polem środkowym a skrzydłami bocznymi. Ołtarz biskupa Gerstmanna
wprowadza bardziej konsekwentną architekturę, wyraźnie już nawiązującą do kon-
cepcji łuku tryumfalnego, między innymi przez rozwinięcie i związanie z częścią
środkową strefy dolnej, która przestaje być predellą i zamienia się w cokół archi-
tektoniczny. Umieszczenie w niej reliefu figuralnego i wyobrażenia biskupa-funda-
tora jest tylko ustępstwem na rzecz tradycji. Ustawienie w polach bocznych części
środkowej posągów w niszach muszlowych, w dwóch strefach, ma swe wyraźne od-
1? Braun rtEnrrem&ei, szp. 544.
is Przykłady tego typu ołtarzy podaje R. Hoffmann BayriscAe X/farhau/cH/:^t. Monachium
1923, s. XXI, il. 80- 82.
i9 O. Wiegand ztJoi/ DaucAgr. Strasburg 1903, s. 27; — Dgursc^e Eua^tcienLnaigr. Eu:
BfMhanJ&uc/;. BezirAe Dreyćfen, Xari-Marx-5taJi, Eeipzig. Lipsk 1969, il. 11.
-9 Eggerth, op.cit., szp. 568.
si W. Weisbach Ericn/i. Berlin 1919, passim; — F. Noack Triumf uud Erium/hogea.
„Yortrage der Bibliothek Warburg" R. 5: 1925 - 1926, passim.
100
u. B