DOI Artikel:
Molè, Vojeslav: Studia nad sztuką pierwszego tysiąclecia n. e.: Sztuka peryferii wschodniej (przednioazjatyckiej) świata antycznego w pierwszej połowie I tysiąclecia i jej znaczenie dla sztuki najwcześniejszego średniowiecza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19942#0024
tury — sztuka jej peryferii. Tak przedstawia się
zasadniczy podział kultury i twórczości artystycznej
każdej z osobna kultury: od jej centrum poprzez
prowincję do peryferii, oczywiście nie tylko w sensie
geograficznym; sztuka każdego z tych trzech stopni
różni się od pozostałych dwóch zarówno swoim
charakterem i wartościami jakościowymi, jako też
i innymi swoistymi elementami, jakie zawiera. Tak
przynajmniej jest w teorii. Rzeczywistość, podobnie
jak życie, nie uznaje jednak schematów. W rze-
czywistości historycznej podział, o którym mowa,
bywa bez porównania bardziej zawiły i za każdym
razem inny.
Zbyteczne byłoby rozwodzić się nad tym, że
zjawiska sztuki peryferyjnej nie są czymś, co jest
zawsze i wszędzie jednakie i w ten sam sposób
przebiega — jak również i nad tym, że są one jak naj-
ściślej związane z losami historycznymi danych obsza-
rów, z całokształtem ich dziejów w danym momencie
i wszystkim, co łączy się z ich życiem i dążnościami.
Dla oświetlenia zagadnień sztuki peryferyjnej nie
istnieją więc żadne gotowe schematy lub formułki,
lecz jedynie jej każdorazowe przejawy historyczne,
ich skutki i następstwa.
Toteż, by móc omawiać rolę i znaczenie pery-
ferii wschodniej świata antycznego w europejskiej
sztuce wczesnego i późniejszego średniowiecza,
nie można nie oświetlić tego zagadnienia najpierw
pod kątem widzenia ich związków genetycznych
z przeszłością, w której kształtowały się podstawy
historyczne i kulturalne Europy. Był to okres tzw. na-
rodzin Europy, użyty tutaj w sensie szerokiego poję-
cia historycznej przestrzeni i czasu, w którym grecko-
rzymski świat antyczny znajdował się w stanie upa-
dku, kierunek zaś rozwoju przybierał coraz wyraź-
niejsze rysy, charakterystyczne dla powstającego no-
wego świata średniowiecznego. Równocześnie postę-
powało być może, na pierwszy rzut oka mniej wido-
czne, ale nie mniej doniosłe przesunięcie. Cały bo-
wiem dawniejszy antyk grecko-rzymski wiązał się jak
najściślej ze światem śródziemnomorskim, gdy tym-
czasem w nowym okresie świat ten — co prawda —
nie przestawał odgrywać w dalszym ciągu niez-
miernie doniosłej, a nawet głównej roli, ale orien-
tacja rozwojowa, jakkolwiek nie zrywając z nim,
zdążała ku realizacjom twórczym również na poza-
śródziemnomorskich obszarach europejskich. Tam
właśnie miały z biegiem czasu powstać nowe organiz-
my społeczno-państwowe i centra kultury o nowych
zabarwieniach i dążeniach. Wiadomo, że proces ten
przebiegał bardzo długo, że postępował stopniowo
i powoli, lecz w wyniku końcowym z gruntu zmie-
nił dawniejszy świat i dawniejszego człowieka.
Razem z innymi dziedzinami życia i twórczości
ulegała coraz głębszym zmianom i odmianom także
sztuka. Jej zabytki pozostały do dnia dzisiejszego
wymownymi dokumentami skomplikowanych prze-
kształceń, które doprowadziły do narodzin Europy
średniowiecznej. Doniosłą rolę odegrała w tym
procesie sztuka peryferii, zwłaszcza wschodnich,
świata poantycznego.
Na samym początku chcę jednak zaznaczyć, że
w niniejszym opracowaniu bynajmniej nie idzie mi
0 wykazywanie jakiejś orientacji sztuki śródziemno-
morskiej, która miałaby być podstawą i właściwym
punktem wyjścia całego rozwoju późniejszego. Celem
niniejszych wywodów jest próba określenia charak-
teru jak i przekształceń sztuki peryferii wschod-
nich na kanwie przemian w sztuce wielkich centrów
wczesnego średniowiecza na gruncie europejskim,
jak również jej właściwej roli historycznej w kształ-
towaniu się kulturalnego i artystycznego oblicza
Europy wczesnego średniowiecza.
Powszechnie przyjęty, jakkolwiek bardzo upra-
szczający skomplikowane zdarzenia rozwoju histo-
rycznego, a niewątpliwie na ogół orientujący i po-
żyteczny jest następujący schemat: w okresie roz-
poczynającego się upadku potęgi i zwartości impe-
rium rzymskiego zaczyna się także rozkład jego
sztuki, który zwiększa się jeszcze bardziej przez
odmienne od dawniejszych tendencje artystyczne,
jakie wyrosły na gruncie nowej religii chrześcijań-
skiej. Wraz z tymi zmianami zaznacza się wtar-
gnięcie do tradycji sztuki grecko-hellenistyczno-
rzymskiej coraz silniejszych elementów oriental-
nych, które nadają sztuce zupełnie nowe oblicze—
a z drugiej strony elementów tzw. barbarzyńskich,
po części związanych ze wschodnimi wzorami,
a po części pochodzenia północnego lub zachodnio-
europejskiego, m. in. celtyckiego. Elementy te do-
prowadzają jakoby do barbaryzacji sztuki. W części
wschodniej obszarów śródziemnomorskich tradycje
antyczne okazują się wprawdzie silniejsze, niemniej
jednak i one w niemałej mierze ulegają nurtom
1 wzorom ze Wschodu, przeplatając i mieszając
się z nimi. Na takim to gruncie wyrasta na Wscho-
dzie śródziemnomorskim nowa kultura i sztuka
bizantyńska, a w pozostałej Europie kultura i sztuka
barbarzyńska lub zbarbaryzowana. Za wschodnimi
zaś granicami powstała i rozwijała się sztuka
18
zasadniczy podział kultury i twórczości artystycznej
każdej z osobna kultury: od jej centrum poprzez
prowincję do peryferii, oczywiście nie tylko w sensie
geograficznym; sztuka każdego z tych trzech stopni
różni się od pozostałych dwóch zarówno swoim
charakterem i wartościami jakościowymi, jako też
i innymi swoistymi elementami, jakie zawiera. Tak
przynajmniej jest w teorii. Rzeczywistość, podobnie
jak życie, nie uznaje jednak schematów. W rze-
czywistości historycznej podział, o którym mowa,
bywa bez porównania bardziej zawiły i za każdym
razem inny.
Zbyteczne byłoby rozwodzić się nad tym, że
zjawiska sztuki peryferyjnej nie są czymś, co jest
zawsze i wszędzie jednakie i w ten sam sposób
przebiega — jak również i nad tym, że są one jak naj-
ściślej związane z losami historycznymi danych obsza-
rów, z całokształtem ich dziejów w danym momencie
i wszystkim, co łączy się z ich życiem i dążnościami.
Dla oświetlenia zagadnień sztuki peryferyjnej nie
istnieją więc żadne gotowe schematy lub formułki,
lecz jedynie jej każdorazowe przejawy historyczne,
ich skutki i następstwa.
Toteż, by móc omawiać rolę i znaczenie pery-
ferii wschodniej świata antycznego w europejskiej
sztuce wczesnego i późniejszego średniowiecza,
nie można nie oświetlić tego zagadnienia najpierw
pod kątem widzenia ich związków genetycznych
z przeszłością, w której kształtowały się podstawy
historyczne i kulturalne Europy. Był to okres tzw. na-
rodzin Europy, użyty tutaj w sensie szerokiego poję-
cia historycznej przestrzeni i czasu, w którym grecko-
rzymski świat antyczny znajdował się w stanie upa-
dku, kierunek zaś rozwoju przybierał coraz wyraź-
niejsze rysy, charakterystyczne dla powstającego no-
wego świata średniowiecznego. Równocześnie postę-
powało być może, na pierwszy rzut oka mniej wido-
czne, ale nie mniej doniosłe przesunięcie. Cały bo-
wiem dawniejszy antyk grecko-rzymski wiązał się jak
najściślej ze światem śródziemnomorskim, gdy tym-
czasem w nowym okresie świat ten — co prawda —
nie przestawał odgrywać w dalszym ciągu niez-
miernie doniosłej, a nawet głównej roli, ale orien-
tacja rozwojowa, jakkolwiek nie zrywając z nim,
zdążała ku realizacjom twórczym również na poza-
śródziemnomorskich obszarach europejskich. Tam
właśnie miały z biegiem czasu powstać nowe organiz-
my społeczno-państwowe i centra kultury o nowych
zabarwieniach i dążeniach. Wiadomo, że proces ten
przebiegał bardzo długo, że postępował stopniowo
i powoli, lecz w wyniku końcowym z gruntu zmie-
nił dawniejszy świat i dawniejszego człowieka.
Razem z innymi dziedzinami życia i twórczości
ulegała coraz głębszym zmianom i odmianom także
sztuka. Jej zabytki pozostały do dnia dzisiejszego
wymownymi dokumentami skomplikowanych prze-
kształceń, które doprowadziły do narodzin Europy
średniowiecznej. Doniosłą rolę odegrała w tym
procesie sztuka peryferii, zwłaszcza wschodnich,
świata poantycznego.
Na samym początku chcę jednak zaznaczyć, że
w niniejszym opracowaniu bynajmniej nie idzie mi
0 wykazywanie jakiejś orientacji sztuki śródziemno-
morskiej, która miałaby być podstawą i właściwym
punktem wyjścia całego rozwoju późniejszego. Celem
niniejszych wywodów jest próba określenia charak-
teru jak i przekształceń sztuki peryferii wschod-
nich na kanwie przemian w sztuce wielkich centrów
wczesnego średniowiecza na gruncie europejskim,
jak również jej właściwej roli historycznej w kształ-
towaniu się kulturalnego i artystycznego oblicza
Europy wczesnego średniowiecza.
Powszechnie przyjęty, jakkolwiek bardzo upra-
szczający skomplikowane zdarzenia rozwoju histo-
rycznego, a niewątpliwie na ogół orientujący i po-
żyteczny jest następujący schemat: w okresie roz-
poczynającego się upadku potęgi i zwartości impe-
rium rzymskiego zaczyna się także rozkład jego
sztuki, który zwiększa się jeszcze bardziej przez
odmienne od dawniejszych tendencje artystyczne,
jakie wyrosły na gruncie nowej religii chrześcijań-
skiej. Wraz z tymi zmianami zaznacza się wtar-
gnięcie do tradycji sztuki grecko-hellenistyczno-
rzymskiej coraz silniejszych elementów oriental-
nych, które nadają sztuce zupełnie nowe oblicze—
a z drugiej strony elementów tzw. barbarzyńskich,
po części związanych ze wschodnimi wzorami,
a po części pochodzenia północnego lub zachodnio-
europejskiego, m. in. celtyckiego. Elementy te do-
prowadzają jakoby do barbaryzacji sztuki. W części
wschodniej obszarów śródziemnomorskich tradycje
antyczne okazują się wprawdzie silniejsze, niemniej
jednak i one w niemałej mierze ulegają nurtom
1 wzorom ze Wschodu, przeplatając i mieszając
się z nimi. Na takim to gruncie wyrasta na Wscho-
dzie śródziemnomorskim nowa kultura i sztuka
bizantyńska, a w pozostałej Europie kultura i sztuka
barbarzyńska lub zbarbaryzowana. Za wschodnimi
zaś granicami powstała i rozwijała się sztuka
18