DOI article:
Frazik, Józef Tomasz: Zagadnienie sklepień o przęsłach trójpodporowych w architekturze średniowiecznej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20353#0026
idealnie centralnymi są obiekty przedstawione na
schematach „34" (Świdnica krypta kościoła para-
fialnego) i „35" (Gosławice, korpus kościoła para-
fialnego). Pierwszy, wzniesiony na rzucie dwunasto-
boku, posiada dwanaście przęseł trójpodporowych
zgrupowanych wokół środkowego filara; przy czym
żebra promieniste ze względu na gęstą sieć trójpro-
mieni zostały całkowicie zredukowane. Drugie skle-
pienie, zbudowane na rzucie ośmioboku, również
z podporą w środku, podzielone jest wyraźnie że-
brami promienistymi (w tym przypadku są równo-
cześnie jarzmowymi) na osiem przęseł trójkątnych
z trójpromieniarni i siatką dodatkowych żeber. Wy-
stępujący w rzucie obraz gwiazdy, podobnie zresztą
jak w przypadkach „24", „25", „32", „33" jest
trudno uchwytny w trzecim wymiarze, ginie i nie
jest w rzeczywistości istotny dla tego rozwiązania.
Przykład „37" (Skotniki, kościół parafialny) jest
formą, która powstała na peryferiach układów cen-
tralnych („31") i dwunawowych z jednym filarem
pośrodku i systemem siedmiu podpór w części przy-
prezbiterialnej („27").
Najbogatsze, o wysokich walorach artystycznych,
niezmiernie malownicze i wyrafinowane układy wy-
stępują we wnętrzach dwunawowych z dwoma
i trzema podporami na osi. Wyjątek stanowią obiekty
„41" (Szaniec, korpus kościoła) i „43" (Kwidzyń,
katedra, kaplica pod prezbiterium). Oba niezbyt
interesujące. W drugim należałoby zwrócić uwagę
na przejście z układu dwunawowego do trójbocznej
apsydy za pomocą trzech przęseł trójpodporowych,
trójdzielnych. Obiekty „38" (Kwidzyń, piwnica
w pn. skrzydle zamku), „39" (Stopnica, korpus koś-
cioła parafialnego) i „40" (Wrocław, empora w koś-
ciele Św. Katarzyny) to wnętrza dwunawowe z dwo-
ma podporami na osi. W zabytku przedstawionym
na schemacie „38" cztery podpory zewnętrzne umie-
szczone są w rogach, a dwie pozostałe pośrodku obu
ścian dłuższych. Taki układ o podporach zewnę-
trznych nie korespondujących z wewnętrznymi po-
zwolił na zbudowanie dziewięciu przęseł trójpodpo-
rowych. Całe założenie posiada dwie osie symetrii —
podłużną i poprzeczną. W obiekcie „39" podobnym
do poprzedniego wprowadzono ponadto jeszcze czte-
ry podpory zewnętrzne; zostały one umieszczone
parami na bokach krótszych, każda w pobliżu naroży.
Te cztery dodatkowe podpory zdeterminowały pow-
stanie dwunastu przęseł, z których cztery narożne
o rzutach trójkątów prostokątnych z jednym kątem
niezmiernie ostrym nie pozwoliły założyć trójpro-
mienia; zostały rozwiązane jako dwudzielne. Obiekt
przedstawiony na schemacie „40" jest antytetycznym
zestawieniem schematu „21". Zespolenie nastąpiło
wzdłuż boków posiadających po cztery podpory.
Jeszcze bardziej rozbudowaną kompozycję re-
prezentuje przykład „44" (Malbork, wielki refek-
tarz). W dwunawowym wnętrzu o proporcji dwu
kwadratów umieszczono na osi trzy podpory w rów-
nych odstępach, tak samo jak to ma miejsce w ukła-
dzie czterech par przęseł krzyżowo-żebrowych. Dwa-
dzieścia dwa wezgłowia zewnętrzne rozłożone są
w równych odstępach następująco: cztery w na-
rożach, po dwie pary na ścianach krótszych, trzy
pary korespondujące z podporami wewnętrznymi, na
ścianach dłuższych oraz na tych samych ścianach
jeszcze dodatkowe cztery pośrednie pary nie kores-
pondujące z podporami wewnętrznymi. Na wszy-
stkich podporach rozpięto sklepienie o przęsłach
trójkątnych, rozwiązanych przeważnie jako trójdziel-
ne; większe, wydłużone skomponowano jako trój-
dzielne z dodatkową parą żeber wplecionych, a naj-
większe jako trójpodporowe — gwiaździste. Te osta-
tnie, w sumie czterech, rozpięte są wyłącznie na
trzech podporach wewnętrznych i podporach zew-
nętrznych, leżących pomiędzy tymi, które kores-
pondują z pierwszymi. Należy zauważyć, że wraz
z flankującymi je przęsłami trójdzielnymi tworzą
cztery układy systemu pseudowiązanego jak na
schemacie „1", z tym że w Malborku wprowadzono
pośrodku przęsło gwiaździste zamiast przęsła trój-
dzielnego.
Wprawdzie uboższy, ale bez porównania jaśniej-
szy jest układ „45" (Wiślica, korpus kolegiaty).
Proporcje są te same, rozmieszczenie podpór we-
wnętrznych identyczne. Podpór zewnętrznych jest
w sumie czternaście: cztery w narożach, dwie pary
na ścianach krótszych, a trzy pary korespondują
z filarami wewnętrznymi. Dwie partie skrajne, jak
już wspomniano, zostały rozwiązane jak w przykła-
dach „20", „24", „26". Pozostałe dwie pary przęseł
wewnętrznych mogły być z powodzeniem potrakto-
wane jako krzyżowo-żebrowe. Jednak ze względu na
jednolitość stylową rozwiązano je też jako trójpod-
porowe. Nad każdym kwadratem ograniczonym że-
brami jarzmowymi (jak przy przęsłach krzyżowych)
rozpięto tylko po jednym żebrze diagonalnym, wy-
biegającym z filara środkowego. Te żebra diago-
nalne są również żebrami jarzmowymi dla skon-
struowanych między nimi ośmiu przęseł trójdziel-
nych. Opisana część środkowa przypomina w rzucie
20
schematach „34" (Świdnica krypta kościoła para-
fialnego) i „35" (Gosławice, korpus kościoła para-
fialnego). Pierwszy, wzniesiony na rzucie dwunasto-
boku, posiada dwanaście przęseł trójpodporowych
zgrupowanych wokół środkowego filara; przy czym
żebra promieniste ze względu na gęstą sieć trójpro-
mieni zostały całkowicie zredukowane. Drugie skle-
pienie, zbudowane na rzucie ośmioboku, również
z podporą w środku, podzielone jest wyraźnie że-
brami promienistymi (w tym przypadku są równo-
cześnie jarzmowymi) na osiem przęseł trójkątnych
z trójpromieniarni i siatką dodatkowych żeber. Wy-
stępujący w rzucie obraz gwiazdy, podobnie zresztą
jak w przypadkach „24", „25", „32", „33" jest
trudno uchwytny w trzecim wymiarze, ginie i nie
jest w rzeczywistości istotny dla tego rozwiązania.
Przykład „37" (Skotniki, kościół parafialny) jest
formą, która powstała na peryferiach układów cen-
tralnych („31") i dwunawowych z jednym filarem
pośrodku i systemem siedmiu podpór w części przy-
prezbiterialnej („27").
Najbogatsze, o wysokich walorach artystycznych,
niezmiernie malownicze i wyrafinowane układy wy-
stępują we wnętrzach dwunawowych z dwoma
i trzema podporami na osi. Wyjątek stanowią obiekty
„41" (Szaniec, korpus kościoła) i „43" (Kwidzyń,
katedra, kaplica pod prezbiterium). Oba niezbyt
interesujące. W drugim należałoby zwrócić uwagę
na przejście z układu dwunawowego do trójbocznej
apsydy za pomocą trzech przęseł trójpodporowych,
trójdzielnych. Obiekty „38" (Kwidzyń, piwnica
w pn. skrzydle zamku), „39" (Stopnica, korpus koś-
cioła parafialnego) i „40" (Wrocław, empora w koś-
ciele Św. Katarzyny) to wnętrza dwunawowe z dwo-
ma podporami na osi. W zabytku przedstawionym
na schemacie „38" cztery podpory zewnętrzne umie-
szczone są w rogach, a dwie pozostałe pośrodku obu
ścian dłuższych. Taki układ o podporach zewnę-
trznych nie korespondujących z wewnętrznymi po-
zwolił na zbudowanie dziewięciu przęseł trójpodpo-
rowych. Całe założenie posiada dwie osie symetrii —
podłużną i poprzeczną. W obiekcie „39" podobnym
do poprzedniego wprowadzono ponadto jeszcze czte-
ry podpory zewnętrzne; zostały one umieszczone
parami na bokach krótszych, każda w pobliżu naroży.
Te cztery dodatkowe podpory zdeterminowały pow-
stanie dwunastu przęseł, z których cztery narożne
o rzutach trójkątów prostokątnych z jednym kątem
niezmiernie ostrym nie pozwoliły założyć trójpro-
mienia; zostały rozwiązane jako dwudzielne. Obiekt
przedstawiony na schemacie „40" jest antytetycznym
zestawieniem schematu „21". Zespolenie nastąpiło
wzdłuż boków posiadających po cztery podpory.
Jeszcze bardziej rozbudowaną kompozycję re-
prezentuje przykład „44" (Malbork, wielki refek-
tarz). W dwunawowym wnętrzu o proporcji dwu
kwadratów umieszczono na osi trzy podpory w rów-
nych odstępach, tak samo jak to ma miejsce w ukła-
dzie czterech par przęseł krzyżowo-żebrowych. Dwa-
dzieścia dwa wezgłowia zewnętrzne rozłożone są
w równych odstępach następująco: cztery w na-
rożach, po dwie pary na ścianach krótszych, trzy
pary korespondujące z podporami wewnętrznymi, na
ścianach dłuższych oraz na tych samych ścianach
jeszcze dodatkowe cztery pośrednie pary nie kores-
pondujące z podporami wewnętrznymi. Na wszy-
stkich podporach rozpięto sklepienie o przęsłach
trójkątnych, rozwiązanych przeważnie jako trójdziel-
ne; większe, wydłużone skomponowano jako trój-
dzielne z dodatkową parą żeber wplecionych, a naj-
większe jako trójpodporowe — gwiaździste. Te osta-
tnie, w sumie czterech, rozpięte są wyłącznie na
trzech podporach wewnętrznych i podporach zew-
nętrznych, leżących pomiędzy tymi, które kores-
pondują z pierwszymi. Należy zauważyć, że wraz
z flankującymi je przęsłami trójdzielnymi tworzą
cztery układy systemu pseudowiązanego jak na
schemacie „1", z tym że w Malborku wprowadzono
pośrodku przęsło gwiaździste zamiast przęsła trój-
dzielnego.
Wprawdzie uboższy, ale bez porównania jaśniej-
szy jest układ „45" (Wiślica, korpus kolegiaty).
Proporcje są te same, rozmieszczenie podpór we-
wnętrznych identyczne. Podpór zewnętrznych jest
w sumie czternaście: cztery w narożach, dwie pary
na ścianach krótszych, a trzy pary korespondują
z filarami wewnętrznymi. Dwie partie skrajne, jak
już wspomniano, zostały rozwiązane jak w przykła-
dach „20", „24", „26". Pozostałe dwie pary przęseł
wewnętrznych mogły być z powodzeniem potrakto-
wane jako krzyżowo-żebrowe. Jednak ze względu na
jednolitość stylową rozwiązano je też jako trójpod-
porowe. Nad każdym kwadratem ograniczonym że-
brami jarzmowymi (jak przy przęsłach krzyżowych)
rozpięto tylko po jednym żebrze diagonalnym, wy-
biegającym z filara środkowego. Te żebra diago-
nalne są również żebrami jarzmowymi dla skon-
struowanych między nimi ośmiu przęseł trójdziel-
nych. Opisana część środkowa przypomina w rzucie
20