DOI Artikel:
Samek, Jan; Stoß, Veit [Ill.]: Zapomniane źródło inspiracji predelli ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20406#0045
INNE REFLEKSY GRAFIKI ISRAIIELA
YAN MECKENEMA W SZTUCE POLSKIEJ
Warto jeszcze zdać sobie sprawę z problemu
popularności grafiki mistrza Israhela w sztuce
polskiej. Najpierw jednak przypomnieć wypada
kilka danych dotyczących tego artysty 37. Urodzo-
ny przed r. 1450 (zmarł w 1503) jako syn złotni-
ka, identyfikowanego z Mistrzem Pasji Berliń-
skiej, uczył się van Meckenem początkowo u swe-
go ojca. Wczesna faza działalności Israhela wiąże
się z pracą w warsztacie Mistrza ES. Z r. 1465
pochodzi pierwszy datowany miedzioryt van Me-
ckenem a o charakterze ornamentalnym. Dorobek
artysty obejmuje około 600 grafik, które są w
sporej mierze trawestacjami i kopiami dzieł in-
nych artystów (Mistrza Księgi Domowej, Marcina
Schongauera i Albrechta Diirera). Był van Me-
ckenem biegłym rytownikiem, zdobył sobie też
poważną pozycję jako autor rycin o świeckiej
tematyce. Oddziałał dość szeroko, stąd nazwisko
jego w opracowaniach syntetycznych bywa wy-
mieniane obok takich artystów, jak Marcin Schon-
gauer; m. in. dostrzeżono wpływy jego prac na
malarstwo ścienne i tkaniny.
Z kolei warto tutaj przypomnieć zabytki, w
których zaobserwowano wpływ sztuki Israhela
van Meckenema, nie jest to bowiem bez znaczenia
dla podjętego tematu. Oddziaływanie rycin van
Meckenema zanotowano dotąd w poliptyku olku-
skim (14 8 5 ) 38, graduale Jana Olbrachta (1499—
—1506) w bibliotece Kapituły na Wawelu39, w
mszale w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie (pocz.
w. XVI)40, stropie z kościoła w Kobylinie (1517)41,
w malowanych deskach stropowych z kościoła
w Kozach w Muzeum Narodowym w Krakowie
(z około 1516—1520) 42, w polichromii w Krużlo-
wej (po 1520) 43 i Libuszy 44 oraz w obrazie przed-
stawiającym Zaśnięcie Matki Boskiej w kościele
Św. Wojciecha w Kielcach (przed 15 2 3 ) 45 i ilu-
minowanym modlitewniku Wojciecha Gasztołda
ze zbiorów Bawarskiego Muzeum w Monachium
(1528) 46.
Należy tu zauważyć, że dzieła te w większości
wiążą się z krakowskim środowiskiem artystycz-
nym, a w graduale Jana Olbrachta47 i mszale
gnieźnieńskim48, które wyszły z wawelskiego
skryptorium, naśladowano miedzioryt z drzewem
Jessego, pozostający w związkach z predellą ołta-
rza Wita Stwosza. Z powyższego wynika, że inte-
resujący nas miedzioryt van Meckenema był zna-
ny i używany w Krakowie z końcem wieku XV —
może właśnie za sprawą warsztatu Wita Stwosza.
Przedstawiając powyższe spostrzeżenia zdaje-
my sobie sprawę z wielu nasuwających się wąt-
pliwości, ale każda uwaga mogąca posunąć na-
przód wiedzę o ołtarzu Wita Stwosza, najwięk-
szym dziele późnogotyckiej rzeźby w środkowej
Europie, wydaje się warta zanotowania.
Na zakończenie trzeba dodać, że dalsze wstępne
badania autora niniejszej pracy wykazały związki
z grafiką Israhela van Meckenema także innych
dzieł Wita Stwosza. W samym ołtarzu Mariackim
zaobserwować można kilkadziesiąt różnego rodza-
ju relacji (w odniesieniu do posągów apostołów,
posążków w obramieniu głównej sceny, płasko-
rzeźb i dekoracji). W związkach z grafiką van Me-
ckenema pozostają także: grupa św. Anny Samo-
pierwcwzoru. Wolno przypuszczać, że figurkę tę wyko-
nał rzeźbiarz w oparciu o inny. nie ustalony jeszcze
wzór lub. co jest ryzykowną lecz możliwą do postawie-
nia hipotezą, że posążek nie należał pierwotnie do drze-
wa Jessego w predelli.
37 O Israhelu van Meekenemie por. m. in.: M. Gei-
s b e r g, Der Meister der Berliner Pasion und Israhel
van Meckenem, Strassburg 1903; Thleme-Becksr, Allgem.
Lex. d. Bild. Kiinstler, XXIV. Leipzig 1930, s. 312.5—326.
Osobną monografię poświęciła artyście A. W o r-
b u r g. Israhel van Meckenem sein Leben, sein Werk,
und seine Bedeutung fur die Kunst des ausgehenden
15. Jahrhunderts, Bonn 1920. Niestety, w pracy tej, mimo
że autorka zajmuje się problemem recepcji sztuki I. van
Meckenema w różnych krajach Europy, m. in. na Wę-
grzech, brak jakiejkolwiek wzmianki o znajomości gra-
fiki mistrza w Polsce.
38 Por. M. Walicki. Dola i niedola Jana Wielkiego
(Złoty Widnokrąg, Warszawa 19S5, s. 84); tenże, Ma-
larstwo polskie — gotyk, renesans, wczesny manieryzm,
Warszawa 1961, s. 314.
39 W. Terlecki, Miniatury Gradualu z fundacji
króla Jana Olbrachta. Źródła artystyczne miniatur i sto-
sunek do grafiki zachodniej, koloryt i ikonografia (To-
warzystwo Naukowe we Lwowie, Sekcja Historii Sztu-
ki i Kultury, Monografie z Dziejów Sztuki Nowszej, nr
2, Lwów 1939, s. 710, 71); A. M. Olszewski, Pierwo-
wzory graficzne późnogotyckiej sztuki małopolskiej, Wro-
cław 1975. s. 54. 55. 99, 133.
40 Z. Roza no w, Gnieźnieński kodeks Olbrachta
(Studia Renesansowe, IV. Wrocław 1964, s. 426. 428. 437,
444); Olszewski, o.c, s. 1(24, 1(25.
41 M. Walicki, Mistrz jodłowego kościoła (Złoty
Widnokrąg, Warszawa 11965, s. 164).
42 B. Wolff-Łozińska, Malowidła stropów pol-
skich 1 połowy XVI w., dekoracje roślinne i kasetonowe,
Warszawa 19-71, s. 53, 59.
43 Tamże, l.c.
44 Tamże.
45 Olszewski, o.c, s. 12<8.
46 S. Sawicka, Polski modlitewnik iluminowany
z XVI w. w zbiorach Bawarskiego Muzeum Narodowego
w Monachium (Prace KHS, IV. 1930, LXVII); Olszew-
ski, o.c. s. 155.
47 Sawicka, o.c, fig. 42 na s. 52.
48 R o z a n o w, o.c, s. 386, fig. 23.
37
YAN MECKENEMA W SZTUCE POLSKIEJ
Warto jeszcze zdać sobie sprawę z problemu
popularności grafiki mistrza Israhela w sztuce
polskiej. Najpierw jednak przypomnieć wypada
kilka danych dotyczących tego artysty 37. Urodzo-
ny przed r. 1450 (zmarł w 1503) jako syn złotni-
ka, identyfikowanego z Mistrzem Pasji Berliń-
skiej, uczył się van Meckenem początkowo u swe-
go ojca. Wczesna faza działalności Israhela wiąże
się z pracą w warsztacie Mistrza ES. Z r. 1465
pochodzi pierwszy datowany miedzioryt van Me-
ckenem a o charakterze ornamentalnym. Dorobek
artysty obejmuje około 600 grafik, które są w
sporej mierze trawestacjami i kopiami dzieł in-
nych artystów (Mistrza Księgi Domowej, Marcina
Schongauera i Albrechta Diirera). Był van Me-
ckenem biegłym rytownikiem, zdobył sobie też
poważną pozycję jako autor rycin o świeckiej
tematyce. Oddziałał dość szeroko, stąd nazwisko
jego w opracowaniach syntetycznych bywa wy-
mieniane obok takich artystów, jak Marcin Schon-
gauer; m. in. dostrzeżono wpływy jego prac na
malarstwo ścienne i tkaniny.
Z kolei warto tutaj przypomnieć zabytki, w
których zaobserwowano wpływ sztuki Israhela
van Meckenema, nie jest to bowiem bez znaczenia
dla podjętego tematu. Oddziaływanie rycin van
Meckenema zanotowano dotąd w poliptyku olku-
skim (14 8 5 ) 38, graduale Jana Olbrachta (1499—
—1506) w bibliotece Kapituły na Wawelu39, w
mszale w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie (pocz.
w. XVI)40, stropie z kościoła w Kobylinie (1517)41,
w malowanych deskach stropowych z kościoła
w Kozach w Muzeum Narodowym w Krakowie
(z około 1516—1520) 42, w polichromii w Krużlo-
wej (po 1520) 43 i Libuszy 44 oraz w obrazie przed-
stawiającym Zaśnięcie Matki Boskiej w kościele
Św. Wojciecha w Kielcach (przed 15 2 3 ) 45 i ilu-
minowanym modlitewniku Wojciecha Gasztołda
ze zbiorów Bawarskiego Muzeum w Monachium
(1528) 46.
Należy tu zauważyć, że dzieła te w większości
wiążą się z krakowskim środowiskiem artystycz-
nym, a w graduale Jana Olbrachta47 i mszale
gnieźnieńskim48, które wyszły z wawelskiego
skryptorium, naśladowano miedzioryt z drzewem
Jessego, pozostający w związkach z predellą ołta-
rza Wita Stwosza. Z powyższego wynika, że inte-
resujący nas miedzioryt van Meckenema był zna-
ny i używany w Krakowie z końcem wieku XV —
może właśnie za sprawą warsztatu Wita Stwosza.
Przedstawiając powyższe spostrzeżenia zdaje-
my sobie sprawę z wielu nasuwających się wąt-
pliwości, ale każda uwaga mogąca posunąć na-
przód wiedzę o ołtarzu Wita Stwosza, najwięk-
szym dziele późnogotyckiej rzeźby w środkowej
Europie, wydaje się warta zanotowania.
Na zakończenie trzeba dodać, że dalsze wstępne
badania autora niniejszej pracy wykazały związki
z grafiką Israhela van Meckenema także innych
dzieł Wita Stwosza. W samym ołtarzu Mariackim
zaobserwować można kilkadziesiąt różnego rodza-
ju relacji (w odniesieniu do posągów apostołów,
posążków w obramieniu głównej sceny, płasko-
rzeźb i dekoracji). W związkach z grafiką van Me-
ckenema pozostają także: grupa św. Anny Samo-
pierwcwzoru. Wolno przypuszczać, że figurkę tę wyko-
nał rzeźbiarz w oparciu o inny. nie ustalony jeszcze
wzór lub. co jest ryzykowną lecz możliwą do postawie-
nia hipotezą, że posążek nie należał pierwotnie do drze-
wa Jessego w predelli.
37 O Israhelu van Meekenemie por. m. in.: M. Gei-
s b e r g, Der Meister der Berliner Pasion und Israhel
van Meckenem, Strassburg 1903; Thleme-Becksr, Allgem.
Lex. d. Bild. Kiinstler, XXIV. Leipzig 1930, s. 312.5—326.
Osobną monografię poświęciła artyście A. W o r-
b u r g. Israhel van Meckenem sein Leben, sein Werk,
und seine Bedeutung fur die Kunst des ausgehenden
15. Jahrhunderts, Bonn 1920. Niestety, w pracy tej, mimo
że autorka zajmuje się problemem recepcji sztuki I. van
Meckenema w różnych krajach Europy, m. in. na Wę-
grzech, brak jakiejkolwiek wzmianki o znajomości gra-
fiki mistrza w Polsce.
38 Por. M. Walicki. Dola i niedola Jana Wielkiego
(Złoty Widnokrąg, Warszawa 19S5, s. 84); tenże, Ma-
larstwo polskie — gotyk, renesans, wczesny manieryzm,
Warszawa 1961, s. 314.
39 W. Terlecki, Miniatury Gradualu z fundacji
króla Jana Olbrachta. Źródła artystyczne miniatur i sto-
sunek do grafiki zachodniej, koloryt i ikonografia (To-
warzystwo Naukowe we Lwowie, Sekcja Historii Sztu-
ki i Kultury, Monografie z Dziejów Sztuki Nowszej, nr
2, Lwów 1939, s. 710, 71); A. M. Olszewski, Pierwo-
wzory graficzne późnogotyckiej sztuki małopolskiej, Wro-
cław 1975. s. 54. 55. 99, 133.
40 Z. Roza no w, Gnieźnieński kodeks Olbrachta
(Studia Renesansowe, IV. Wrocław 1964, s. 426. 428. 437,
444); Olszewski, o.c, s. 1(24, 1(25.
41 M. Walicki, Mistrz jodłowego kościoła (Złoty
Widnokrąg, Warszawa 11965, s. 164).
42 B. Wolff-Łozińska, Malowidła stropów pol-
skich 1 połowy XVI w., dekoracje roślinne i kasetonowe,
Warszawa 19-71, s. 53, 59.
43 Tamże, l.c.
44 Tamże.
45 Olszewski, o.c, s. 12<8.
46 S. Sawicka, Polski modlitewnik iluminowany
z XVI w. w zbiorach Bawarskiego Muzeum Narodowego
w Monachium (Prace KHS, IV. 1930, LXVII); Olszew-
ski, o.c. s. 155.
47 Sawicka, o.c, fig. 42 na s. 52.
48 R o z a n o w, o.c, s. 386, fig. 23.
37