DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Nagrobek królowej Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20541#0023
czAe ze spływami i herbami nań nałożonymi. Na-
tomiast z pewnością została wymieniona płyta z
przedstawieniem figuralnym Anny, która ukaza-
na, została jako królowa z insygniami, w stroju
mężatki, w długim rańtuchu na głowie, sięgają-
cym do stóp oraz z podwiką na szyi. Wymieniono
zapewne także górną płytę profilowaną, dwuczę-
ściową, z wolutowymi zakończeniami i koronami
królewskimi nad kartuszami z. Orłem Polskim oraz,
mitrą książęcą nad herbem d’Aragon,a i Sforzów.
O pozostawieniu oprawy architektonicznej nagrob-
ka zdaje się świadczyć wrażenie wtłoczenia no-
wej płyty z figurą w owe ramy. Wysoka korona
na głowie królowej zachodzi na kartusze herbowe
z Orłem i Pogonią, z których pierwszy trzeba by-
ło z tego powodu podciąć (ryc. 5, 8). W rzeczywi-
stości korona królowej była z, pewnością propor-
cjonalnie wyższa i miała inny kształt, jak to mo-
żemy zauważyć na werystycznym portrecie koro-
nacyjnym królowej Anny przekazanym do kapli-
cy w r. 1586 (ryc. 13).
Program heraldyczny złożony z czterech her-
bów na spływach bocznych mógł już występować
na nagrobku królewny Anny z lat 1574—1575,
gdyż był zgodny z, jej ówczesnymi ambicjami po-
litycznymi i interesami rodowo-majątkowymi.
Orzeł i Pogoń podkreślały, że jest to pomnik cór-
ki króla polskiego i wielkiego księcia litewskie-
go (ryc. 5). Królewna miała prawo do' umieszcze-
nia herbów państwowych na swoim nagrobku,
skoro uzyskała w okresie drugiego interregnum o-
ficjalny tytuł: „Anna Dei gratia Imfams Regni Po-
lomiae”49. Po śmierci Zygmunta Augusta króle-
wna rościła sobie pretensje do władzy nad Wiel-
kim Księstwem Litewskim, które dziedzicznie na-
leżało do Jagiellonów. Jej dążenia do panowania
nad Litwą spotkały się z silną opozycją możno-
władców litewskich, którzy chcieli uzyskać więk-
szą samodzielność 50.
Włoskie herby książęce (ryc. 6) na pomniku
Anny miały przypominać nie tylko, że była córką
Bony Sforza i wnuczką Izabelli d’Aragona, ale
także ,spadkobierczynią' księstw Bari i Rosisano oraz
pokaźnych sum neapolitańskioh, które z, dużą
energią starała się rewindykować (ryc. 3, 6).
Program heraldyczny na bokach nagrobka ró-
49 Sobieski i Lepszy, o.c., s. 129.
50 Bartoszewicz, o.c., is. 235, 2®3.
51 Z. Waźbińiski, Mauzoleum Bony Sforzy w Ba-
ri. Przyczynek do dziejów polityki dynastycznej królo-
wej Anny, ostatniej Jagiellonki (Folia Historiae Artium,
XV, 1979), a 59—86.
52 Zwrócił mi na to uwiagę prof. Janusz Małłek, któ-
remu w tym miejscu składam podziękowanie.
53 I. Burnatowa, Ornament renesansowy w Kra-
wnie dobrze, a nawet może i lepiej, odpowiadał
sytuacji Anny jako królowej, gdy po śmierci w
r. 1583 siostry Katarzyny została ostatnią z rodu
i jedyną spadkobierczynią dóbr po matce królo-
wej Bonie i bracie Zygmuncie Auguście w Rze-
czypospolitej i we Włoszech. Dla podkreślenia
dziedzictwa nieprzypadkowo kilka lat później, w
r. 1591, ufundowała okazałe mauzoleum swej
matce Bonie Sforza w kościele S. Nieoló w Ba-
ri 51. Królowa Anna poleciła przedstawić się na
nagrobku z monogramem SA zawieszonym na szyi.
Wiszyscy dotychczasowi badacze rozwiązywali ten
inicjał jako imiona brata: Sigismundus Augustus,
co miałoby podkreśla,ć dziedzictwo Anny po nim.
Bardziej jednak prawdopodobne, że jest to ini-
cjał Stefana i Anny, akcentujący królewski zwią-
zek małżeński. Przyjęte było wówczas noszenie
takich inicjałów i przedstawianie na portretach
małżonek królewskich i książęcych 52. Uzupełnie-
niem programu heraldyczno-królewskiego jest
przedstawienie Orła, na owalnej alabastrowej tar-
czy nad postacią w tle płyty, z, inicjałami AIKP —
Anna Jagiellonka Królowa Polska (ryc. 12). W
tej formie podpisywała się przy różnych okazjach,
m. in. w Księdze Królewskiej Uniwersytetu Kra-
kowskiego w r. 15 8 4 53. Dbałość królowej o pol-
szczyznę wyraziła się nie tylko w piśmie, ale tak-
że w stroju i zachowaniu staropolskich obycza-
jów na dworze królewskim:54.
W nagrobku została zaakcentowana żarliwość
religijna królowej Anny przez przedstawienie łań-
cucha z medalem Bractwa Św. Anny leżącym na
modlitewniku, podtrzymywanym prawą ręką (ryc.
11). Na medalu przedstawiona jest św. Anna Sa-
motrzeć z napisem łacińskim w otoku: SOCIE-
TAS • S • ANNAE. Królowa była wielką protek-
torką Bractwa założonego w r. 1578 przez arcy-
biskupa lwowskiego Jana Sulikowskiego przy ko-
ściele Św. Anny o.o. bernardynów w Warszawie.
Bractwo i jego statuty zostały zatwierdzone w r.
1581 przez nuncjusza Caligariego. Wówczas usta-
lono formę distinctorium — medalu do noszenia
przez członków — z wizerunkiem św. Anny Sa-
motrzeć i nazwą bractwa na awersie oraz dewizą
na rewersie: Fructus charitatis salus (Zbawienie
owocem miłosierdzia) 55. Przedstawienie medalu
kowie (Studia Renesansowe, IV, Wrocław 1964), s. 194,
ryc. 131,.
54 S o, b 1 e ,s k i i Lepszy, o.c., s. 131.
55 l[Sz. Hag en o w], Bractwo Świętey Anny Samo-
trzeciey, To jest Ustawy, artikuły, porządki, nauki, y
nabożeństwa Bractwa tego, wyd. I: Kraków 1594 (ko-
rzystałem z wyd. V, Kraków 1617); Encyklopedia koś-
cielna ks. M. Nowodworskiego, t. I, Warszawa
1873, ,s. 258, 571.
2 — Folia Historiae Artium, t. XXIII
17
tomiast z pewnością została wymieniona płyta z
przedstawieniem figuralnym Anny, która ukaza-
na, została jako królowa z insygniami, w stroju
mężatki, w długim rańtuchu na głowie, sięgają-
cym do stóp oraz z podwiką na szyi. Wymieniono
zapewne także górną płytę profilowaną, dwuczę-
ściową, z wolutowymi zakończeniami i koronami
królewskimi nad kartuszami z. Orłem Polskim oraz,
mitrą książęcą nad herbem d’Aragon,a i Sforzów.
O pozostawieniu oprawy architektonicznej nagrob-
ka zdaje się świadczyć wrażenie wtłoczenia no-
wej płyty z figurą w owe ramy. Wysoka korona
na głowie królowej zachodzi na kartusze herbowe
z Orłem i Pogonią, z których pierwszy trzeba by-
ło z tego powodu podciąć (ryc. 5, 8). W rzeczywi-
stości korona królowej była z, pewnością propor-
cjonalnie wyższa i miała inny kształt, jak to mo-
żemy zauważyć na werystycznym portrecie koro-
nacyjnym królowej Anny przekazanym do kapli-
cy w r. 1586 (ryc. 13).
Program heraldyczny złożony z czterech her-
bów na spływach bocznych mógł już występować
na nagrobku królewny Anny z lat 1574—1575,
gdyż był zgodny z, jej ówczesnymi ambicjami po-
litycznymi i interesami rodowo-majątkowymi.
Orzeł i Pogoń podkreślały, że jest to pomnik cór-
ki króla polskiego i wielkiego księcia litewskie-
go (ryc. 5). Królewna miała prawo do' umieszcze-
nia herbów państwowych na swoim nagrobku,
skoro uzyskała w okresie drugiego interregnum o-
ficjalny tytuł: „Anna Dei gratia Imfams Regni Po-
lomiae”49. Po śmierci Zygmunta Augusta króle-
wna rościła sobie pretensje do władzy nad Wiel-
kim Księstwem Litewskim, które dziedzicznie na-
leżało do Jagiellonów. Jej dążenia do panowania
nad Litwą spotkały się z silną opozycją możno-
władców litewskich, którzy chcieli uzyskać więk-
szą samodzielność 50.
Włoskie herby książęce (ryc. 6) na pomniku
Anny miały przypominać nie tylko, że była córką
Bony Sforza i wnuczką Izabelli d’Aragona, ale
także ,spadkobierczynią' księstw Bari i Rosisano oraz
pokaźnych sum neapolitańskioh, które z, dużą
energią starała się rewindykować (ryc. 3, 6).
Program heraldyczny na bokach nagrobka ró-
49 Sobieski i Lepszy, o.c., s. 129.
50 Bartoszewicz, o.c., is. 235, 2®3.
51 Z. Waźbińiski, Mauzoleum Bony Sforzy w Ba-
ri. Przyczynek do dziejów polityki dynastycznej królo-
wej Anny, ostatniej Jagiellonki (Folia Historiae Artium,
XV, 1979), a 59—86.
52 Zwrócił mi na to uwiagę prof. Janusz Małłek, któ-
remu w tym miejscu składam podziękowanie.
53 I. Burnatowa, Ornament renesansowy w Kra-
wnie dobrze, a nawet może i lepiej, odpowiadał
sytuacji Anny jako królowej, gdy po śmierci w
r. 1583 siostry Katarzyny została ostatnią z rodu
i jedyną spadkobierczynią dóbr po matce królo-
wej Bonie i bracie Zygmuncie Auguście w Rze-
czypospolitej i we Włoszech. Dla podkreślenia
dziedzictwa nieprzypadkowo kilka lat później, w
r. 1591, ufundowała okazałe mauzoleum swej
matce Bonie Sforza w kościele S. Nieoló w Ba-
ri 51. Królowa Anna poleciła przedstawić się na
nagrobku z monogramem SA zawieszonym na szyi.
Wiszyscy dotychczasowi badacze rozwiązywali ten
inicjał jako imiona brata: Sigismundus Augustus,
co miałoby podkreśla,ć dziedzictwo Anny po nim.
Bardziej jednak prawdopodobne, że jest to ini-
cjał Stefana i Anny, akcentujący królewski zwią-
zek małżeński. Przyjęte było wówczas noszenie
takich inicjałów i przedstawianie na portretach
małżonek królewskich i książęcych 52. Uzupełnie-
niem programu heraldyczno-królewskiego jest
przedstawienie Orła, na owalnej alabastrowej tar-
czy nad postacią w tle płyty, z, inicjałami AIKP —
Anna Jagiellonka Królowa Polska (ryc. 12). W
tej formie podpisywała się przy różnych okazjach,
m. in. w Księdze Królewskiej Uniwersytetu Kra-
kowskiego w r. 15 8 4 53. Dbałość królowej o pol-
szczyznę wyraziła się nie tylko w piśmie, ale tak-
że w stroju i zachowaniu staropolskich obycza-
jów na dworze królewskim:54.
W nagrobku została zaakcentowana żarliwość
religijna królowej Anny przez przedstawienie łań-
cucha z medalem Bractwa Św. Anny leżącym na
modlitewniku, podtrzymywanym prawą ręką (ryc.
11). Na medalu przedstawiona jest św. Anna Sa-
motrzeć z napisem łacińskim w otoku: SOCIE-
TAS • S • ANNAE. Królowa była wielką protek-
torką Bractwa założonego w r. 1578 przez arcy-
biskupa lwowskiego Jana Sulikowskiego przy ko-
ściele Św. Anny o.o. bernardynów w Warszawie.
Bractwo i jego statuty zostały zatwierdzone w r.
1581 przez nuncjusza Caligariego. Wówczas usta-
lono formę distinctorium — medalu do noszenia
przez członków — z wizerunkiem św. Anny Sa-
motrzeć i nazwą bractwa na awersie oraz dewizą
na rewersie: Fructus charitatis salus (Zbawienie
owocem miłosierdzia) 55. Przedstawienie medalu
kowie (Studia Renesansowe, IV, Wrocław 1964), s. 194,
ryc. 131,.
54 S o, b 1 e ,s k i i Lepszy, o.c., s. 131.
55 l[Sz. Hag en o w], Bractwo Świętey Anny Samo-
trzeciey, To jest Ustawy, artikuły, porządki, nauki, y
nabożeństwa Bractwa tego, wyd. I: Kraków 1594 (ko-
rzystałem z wyd. V, Kraków 1617); Encyklopedia koś-
cielna ks. M. Nowodworskiego, t. I, Warszawa
1873, ,s. 258, 571.
2 — Folia Historiae Artium, t. XXIII
17