DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Pozostałości retabulum pierwszego ołtarza w gotyckiej katedrze na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0014
Próby odtworzenia kształtu nastawy ma Wa-
welu nie mogą iść zbyt daleko. W grę wchodzi-
łaby forma prostokątna, tzn. płyta rytmicznie po-
dzielona na trzy zapewne wnęki o jednakowych
rozmiarach lub zbliżona do magdeburskiej „ta-
blica” o kształcie podobnym do odwróconej lite-
ry „T”, z podziałem na trzy kwatery, w tym
środkowej wyższej i szerszej od bocznych. W oby-
dwu przypadkach fragmenty zachowane pocho-
dziłyby z kwater skrajnych 21, przy czym przed-
stawienia Archanioła Michała i patronki kaplicy
byłyby tematami drugorzędnymi, nie związany-
mi bezpośrednio z umieszczonym w części środ-
kowej, zaginionym dziś przedstawieniem. Podob-
nie na wspomnianym retabulum ołtarza Św. El-
żbiety w Magdeburgu przedstawienia patronki oł-
tarza zostały potraktowane jako podrzędne w sto-
sunku do przewodnich wątków pasyjnych.
Również domysły dotyczące tematu rzeźby w
środkowej kwaterze Nankerowskiego ołtarza nie
mają mocnych podstaw. Jeśli był to temat ma-
ryjny lub chrystologiczny, bardziej prawdopodob-
ny wydaje się ten drugi, zważywszy, że w r.
1320 Nanker wprowadził do diecezji krakowskiej
uroczyście obchodzone święto Bożego Ciała22, co
wkrótce mogło znaleźć plastyczne odzwierciedle-
nie na ołtarzu fundacji tegoż biskupa23. Nieco
później kult Bożego Ciała znalazł wy-raz w przed-
stawieniu Chrystusa adorowanego przez anioły
na wschodnich zwornikach w prezbiterium ka«:
21 Na ich podstawie można obliczyć, że przy formie
prostokątnej przybliżone wymiary nastawy wynosiłyby:
szerokość 185 cm, wysokość 95 cm, natomiast przy kwa-
terze środkowej większej od bocznych szerokość reta-
bulum osiągałaby 200 cm, wysokość „skrzydeł” 95 cm,
wysokość części środkowej około 140 cm.
22 J. F i a 1 e k, Najstarsze statuty synodalne kra-
kowskie biskupa Nankera z 2 października 1320 r., Kra-
ków 1915, s. 20—23 (De ueneracione corporis Christi ca-
pitulum) (Studia i Materiały do Historii Ustawodawstwa
Synodalnego w Polsce, t. III).
23 Z drugiej strony — jeśli założymy, że dekoracja
trzech zworników w kaplicy Sw. Małgorzaty odpowia-
dała treściowo trzem przedstawieniom na ołtarzowym
retabulum — nie można wykluczyć w jego części środ-
kowej tematu Matki Boskiej; na wschodnim, „ołtarzo-
wym” zworniku sklepienia umieszczono rozetę (ryc. 5),
łączoną czasem z symboliką maryjną — zob. Ch. J o-
r e t, La rosę dans 1’antiąuite et au moyen age. Histoire,
legendes et symbolisme, Paris 1892, s. 245—258; H. Sedl-
mayr, Die Entstehung der Kathedrale, Ziirich 1950, s.
253; F. Nordstrom, Virtues and Vices on the 14th
Century Corbels in the Choir of Uppsala Cathedral. Stu-
dies edited by the Institute of Art History University
of Uppsala, Figura 7, Stockholm 1955, s. 61, E. Sauser,
Symbolik des katholischen Kirchengebaudes [w:] J. A.
tedry i w wezwaniu parafialnego kościoła na Ka-
zimierzu.
Gdy idzie o zachowane przedstawienia nasta-
wy — kult dla św. Małgorzaty przeniósł Nanker
podobno z Bytomia, pochodził bowiem z pobli-
skiego Kamienia 24. Kościół Św. Małgorzaty w By-
tomiu, od r. 1277 parafialny, istniał już w 1201,
w Małopolsce natomiast kult tej świętej ujawnił
się przede wszystkim w drugiej połowie w. XIII;
w r. 1271 kanonik krakowski i rektor kościoła w
Bytomiu, Herman z Leodium, ufundował ołtarz
Sw. Małgorzaty z Antiochii w kapitularzu kate-
dry na Wawelu 25, Małgorzata została też patron-
ką kościołów parafialnych w Żemboeinie i Ka-
mienicy (Nowy Sącz) oraz, wkrótce, miasta Ka-
mienica 26. Starsze i częstsze w Europie patroci-
nium Archanioła Michała miało w Krakowie tra-
dycję sięgającą XI wieku (kolegiata na Wawelu,
kościół na Skałce)27. W wyborze obydwu tematów
i ich formuł ikonograficznych na zwornikach i
ołtarzu kaplicy Św. Małgorzaty zasadniczą rolę
odegrały bez wątpienia wątek i motyw pokonania
szatana.
Nastawę ołtarza w kaplicy Św. Małgorzaty ro-
zebrano zapewne w chwili, gdy wnętrze jej przy-
stosowywano do pełnienia nowej funkcji, tzn.
przed r. 1367, kiedy kaplicę zmieniono1 na zakry-
stię 28 i(co nie oznaczało likwidacji ołtarza). Kon-
sekracja katedry, dokonana 28 marca 1364, odby-
ła się w okolicznościach szczególnych: w Krako-
Jungmann, Symbolik der katholischen Kirche, Stutt-
gart 1960, s. 88 (Symbolik der Religionen, 6).
24 Budkowa, o.c., s. 514. Por. J. F i a ł e k, Prze-
szłość Nankera biskupa krakowskiego (1320—1 X 1326),
następnie wrocławskiego (f 10 IV 1341) [w:] Księga pa-
miątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, Lwów 1916,
t. I, s. 262, 263—266, przyp. 2.
25 Kodeks dyplomatyczny..., t. I, s. 93 nr 68; Rocznik
kapitulny krakowski [w:] Monumenta Poloniae Histori-
ca, t. II, Lwów 1872 [przedruk: Warszawa 1961], s. 813—
815. Por. Wojciechowski, o.c., s. 19.
26 F. P i e k o s i ń s k i, Pieczęcie polskie wieków śre-
dnich. Część 1. Doba piastowska, Kraków 1899, s. 155—
156, il. 175; s. 196—198, il. 219.
27 J. Kłoczowski, Kidt św. Michała Archanioła
w Polsce średniowiecznej (Zeszyty Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, R, XIV: 1971, nr 4 (56)), s.
19—27.
28 Kodeks dyplomatyczny..., t. II, Kraków 1883, s. 28
nr 264: w r. 1367 wymieniono nowo ufundowany ołtarz,
usytuowany przy nagrobku Władysława Łokietka, „ex
opposito hostii sacristiae”. Później wzniesiono drugą za-
krystię (na miejscu dzisiejszego skarbca), a dawną ka-
plicę Sw. Małgorzaty określano jako „capella antę sa-
cristiam” (Katalogi biskupów..., s. 367. Por. Wojcie-
chowski, o.c., s. 19).
10
welu nie mogą iść zbyt daleko. W grę wchodzi-
łaby forma prostokątna, tzn. płyta rytmicznie po-
dzielona na trzy zapewne wnęki o jednakowych
rozmiarach lub zbliżona do magdeburskiej „ta-
blica” o kształcie podobnym do odwróconej lite-
ry „T”, z podziałem na trzy kwatery, w tym
środkowej wyższej i szerszej od bocznych. W oby-
dwu przypadkach fragmenty zachowane pocho-
dziłyby z kwater skrajnych 21, przy czym przed-
stawienia Archanioła Michała i patronki kaplicy
byłyby tematami drugorzędnymi, nie związany-
mi bezpośrednio z umieszczonym w części środ-
kowej, zaginionym dziś przedstawieniem. Podob-
nie na wspomnianym retabulum ołtarza Św. El-
żbiety w Magdeburgu przedstawienia patronki oł-
tarza zostały potraktowane jako podrzędne w sto-
sunku do przewodnich wątków pasyjnych.
Również domysły dotyczące tematu rzeźby w
środkowej kwaterze Nankerowskiego ołtarza nie
mają mocnych podstaw. Jeśli był to temat ma-
ryjny lub chrystologiczny, bardziej prawdopodob-
ny wydaje się ten drugi, zważywszy, że w r.
1320 Nanker wprowadził do diecezji krakowskiej
uroczyście obchodzone święto Bożego Ciała22, co
wkrótce mogło znaleźć plastyczne odzwierciedle-
nie na ołtarzu fundacji tegoż biskupa23. Nieco
później kult Bożego Ciała znalazł wy-raz w przed-
stawieniu Chrystusa adorowanego przez anioły
na wschodnich zwornikach w prezbiterium ka«:
21 Na ich podstawie można obliczyć, że przy formie
prostokątnej przybliżone wymiary nastawy wynosiłyby:
szerokość 185 cm, wysokość 95 cm, natomiast przy kwa-
terze środkowej większej od bocznych szerokość reta-
bulum osiągałaby 200 cm, wysokość „skrzydeł” 95 cm,
wysokość części środkowej około 140 cm.
22 J. F i a 1 e k, Najstarsze statuty synodalne kra-
kowskie biskupa Nankera z 2 października 1320 r., Kra-
ków 1915, s. 20—23 (De ueneracione corporis Christi ca-
pitulum) (Studia i Materiały do Historii Ustawodawstwa
Synodalnego w Polsce, t. III).
23 Z drugiej strony — jeśli założymy, że dekoracja
trzech zworników w kaplicy Sw. Małgorzaty odpowia-
dała treściowo trzem przedstawieniom na ołtarzowym
retabulum — nie można wykluczyć w jego części środ-
kowej tematu Matki Boskiej; na wschodnim, „ołtarzo-
wym” zworniku sklepienia umieszczono rozetę (ryc. 5),
łączoną czasem z symboliką maryjną — zob. Ch. J o-
r e t, La rosę dans 1’antiąuite et au moyen age. Histoire,
legendes et symbolisme, Paris 1892, s. 245—258; H. Sedl-
mayr, Die Entstehung der Kathedrale, Ziirich 1950, s.
253; F. Nordstrom, Virtues and Vices on the 14th
Century Corbels in the Choir of Uppsala Cathedral. Stu-
dies edited by the Institute of Art History University
of Uppsala, Figura 7, Stockholm 1955, s. 61, E. Sauser,
Symbolik des katholischen Kirchengebaudes [w:] J. A.
tedry i w wezwaniu parafialnego kościoła na Ka-
zimierzu.
Gdy idzie o zachowane przedstawienia nasta-
wy — kult dla św. Małgorzaty przeniósł Nanker
podobno z Bytomia, pochodził bowiem z pobli-
skiego Kamienia 24. Kościół Św. Małgorzaty w By-
tomiu, od r. 1277 parafialny, istniał już w 1201,
w Małopolsce natomiast kult tej świętej ujawnił
się przede wszystkim w drugiej połowie w. XIII;
w r. 1271 kanonik krakowski i rektor kościoła w
Bytomiu, Herman z Leodium, ufundował ołtarz
Sw. Małgorzaty z Antiochii w kapitularzu kate-
dry na Wawelu 25, Małgorzata została też patron-
ką kościołów parafialnych w Żemboeinie i Ka-
mienicy (Nowy Sącz) oraz, wkrótce, miasta Ka-
mienica 26. Starsze i częstsze w Europie patroci-
nium Archanioła Michała miało w Krakowie tra-
dycję sięgającą XI wieku (kolegiata na Wawelu,
kościół na Skałce)27. W wyborze obydwu tematów
i ich formuł ikonograficznych na zwornikach i
ołtarzu kaplicy Św. Małgorzaty zasadniczą rolę
odegrały bez wątpienia wątek i motyw pokonania
szatana.
Nastawę ołtarza w kaplicy Św. Małgorzaty ro-
zebrano zapewne w chwili, gdy wnętrze jej przy-
stosowywano do pełnienia nowej funkcji, tzn.
przed r. 1367, kiedy kaplicę zmieniono1 na zakry-
stię 28 i(co nie oznaczało likwidacji ołtarza). Kon-
sekracja katedry, dokonana 28 marca 1364, odby-
ła się w okolicznościach szczególnych: w Krako-
Jungmann, Symbolik der katholischen Kirche, Stutt-
gart 1960, s. 88 (Symbolik der Religionen, 6).
24 Budkowa, o.c., s. 514. Por. J. F i a ł e k, Prze-
szłość Nankera biskupa krakowskiego (1320—1 X 1326),
następnie wrocławskiego (f 10 IV 1341) [w:] Księga pa-
miątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, Lwów 1916,
t. I, s. 262, 263—266, przyp. 2.
25 Kodeks dyplomatyczny..., t. I, s. 93 nr 68; Rocznik
kapitulny krakowski [w:] Monumenta Poloniae Histori-
ca, t. II, Lwów 1872 [przedruk: Warszawa 1961], s. 813—
815. Por. Wojciechowski, o.c., s. 19.
26 F. P i e k o s i ń s k i, Pieczęcie polskie wieków śre-
dnich. Część 1. Doba piastowska, Kraków 1899, s. 155—
156, il. 175; s. 196—198, il. 219.
27 J. Kłoczowski, Kidt św. Michała Archanioła
w Polsce średniowiecznej (Zeszyty Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, R, XIV: 1971, nr 4 (56)), s.
19—27.
28 Kodeks dyplomatyczny..., t. II, Kraków 1883, s. 28
nr 264: w r. 1367 wymieniono nowo ufundowany ołtarz,
usytuowany przy nagrobku Władysława Łokietka, „ex
opposito hostii sacristiae”. Później wzniesiono drugą za-
krystię (na miejscu dzisiejszego skarbca), a dawną ka-
plicę Sw. Małgorzaty określano jako „capella antę sa-
cristiam” (Katalogi biskupów..., s. 367. Por. Wojcie-
chowski, o.c., s. 19).
10