DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Pozostałości retabulum pierwszego ołtarza w gotyckiej katedrze na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20542#0013
rzeźbami katedry datowanymi na lata czterdzie-
ste 10 cnie przekonują i słuszniejsze wydaje się
stanowisko tych autorów, którzy (w obydwu przy-
padkach nie popierając swojego stanowiska ana-
lizą porównawczą) łączyli omawiane przedstawie-
nia z początkową fazą budowy kościoła katedral-
nego, tzn. z okresem rządów biskupa Nankera n.
Architektoniczne obramowanie reliefów wska-
zuje na ich samodzielną funkcję artystyczną, nie-
zależną zarówno od portalu, jak i od struktury
muiru budowli. Biorąc pod uwagę dokonaną przez
Nankera w kaplicy Św. Małgorzaty fundację ołta-
rza tej świętej12 oraz domyślając się, że kapli-
ca — jako pierwsze ukończone w nowo wznoszo-
nej katedrze pomieszczenie o przeznaczeniu kul-
towym —od początku była intensywnie wykorzy-
stywana do celów liturgicznych, można przypu-
szczać, że omawiane rzeźby stanowią pozostałość
kamiennego retabulum, ustawionego niegdyś na
mensie ołtarza. Nainker zapewne dbał o wyposa-
żenie kaplicy, jeśli zamierzał — jak sądzili Zo-
fia Budkowa i Paul Crossley — stworzyć w niej
własne mauzoleum grobowe 13.
Jakkolwiek w pierwszej połowie w. XIV zna-
ny był już w Małopolsce typ drewnianej, malowa-
10 G. Chmarzyński, Sarkofagi polskie XIV wie-
ku (Bolesława Chrobrego w Poznaniu, Henryka IV we
Wrocławiu i Władysława Łokietka w Krakowie). (Spra-
wozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, t.
XII, 1938 [1939]), s. 97; Dobrowolski, Sztuka Kra-
kowa, wyd. 1, s. 128, ryc. 63; wyd. 2, s. 150, ryc. 66; wyd.
3, s. 154—155, ryc. 67; Bochnak, o.c., s. 128; Katalog
zabytków..., t. IV, cz. 1, Tekst, s. 67, Ilmtracje, il. 521,
522 (2. ćwierć w. XIV); Pietrusiński, o.c., s. 260,
271, przypis 30.
11 Za datowaniem rzeźb na lata wkrótce po r. 1320
opowiedzieli się: Dutkiewicz, o.c., wyd. 1, s. 268;
wyd. 2, s. 302; Gadomski, Wczesnogotycka... (Spra-
wozdania z Posiedzeń...), s. 559; Dobrowolski, Sztu-
ka Krakowa, wyd. 4, s. 111; wyd. 5, s. 119—120; tenże,
Sztuka polska..., s. 134.
12 W akcie fundacyjnym kaplicy z r. 1322 (zob. przy-
pis 7) mowa jest o odprawianiu w niej mszy św. Por.
Katalogi biskupów..., s. 367; Długosz, o.c., t. 1, s. 206—
—207.
13 Z. Budkowa, Nanker [w:] Polski Słownik Bio-
graficzny, t. XXII/III, z. 94, Wrocław 1977, s. 514; Cros-
sley, o.c., S. 26, 374.
14 J. Braun, Der christliche Altar und seiner ge-
schichtlichen Entwicklung, Miinchen 1924, t. II, s. 308—
309, tabl. 206; tenże, Altarretabel [w:] Reallexikon
zur deutschen Kunstgeschichte, t. I, pod red. O. Schmit-
t a, Stuttgart 1937, il. 8 na szp. 539—540.
15 Braun, Der christliche Altar..., t. II, s. 308, tabl.
207; M. A u b e r t, Die gotische Plastik Frankreichs
H40—1225, Firenze-Miinchen 1929, s. 28, tabl. 21A;
Romanische Plastik in Europa. Wstęp H. W e i g e r t,
Frankfurt a. M. 1961, tabl. 119 (Monumente des Abend-
landes).
nej nastawy ołtarzowej (fragment z Dębna na
Podhalu), typem przeważającym była jeszcze za-
pewne zdobiona reliefami „tablica” kamienna. Po-
dejmowano wówczas tradycję retabulów romań-
skich i późnoromańskich, znanych z przykładów
z obszaru Francji i Niemiec. Wśród nich najczę-
stszy był typ nastawy w kształcie prostokątnej
płyty, reprezentowany przez retabulum z kapli-
cy Św. Kwiryna w Luksemburgu z w. XII14 i po-
wstałe w tym samym czasie nastawy z Carrieres-
-Saint-Denis (departament Seine-et-Oise) oraz w
kościele opackim Saint-Denis pod Paryżem15, a
także retabula z opackiego kościoła w Brauweiler
(około 1200) 16 i w kościele w Oberpleis (1210—
—1220) 17. Podobny rodzaj kamiennej nastawy oł-
tarzowej stosowany był w w. XIV, np. w kolegia-
cie w Vaudemont z drugiej ćwierci tego stule-
cia 18, przy czym formy retabulów wzbogacały się
i różnicowały: prostokątna nastawa z kościoła Św.
Kunibeirta w Kolonii ma wydzielone mas worko-
wymi arkadkami pola dla umieszczonych w nich
figur 19, a płyta na ołtarzu Św. Elżbiety w kapli-
cy NP Marii przy katedrze w Magdeburgu (około
1360) otrzymała po bokach rodzaj niższych skrzy-
deł 20.
16 E. L ii t h g e n, Romanische Plastik in Deutschland,
Bonn-Leipzig 1923, s. 64, 71, 89, 115, tabl. LXVI; H.
Beenken, Romanische Skulptur in Deutschland (11.
und 12. Jahrhundert), Leipzig 1924, s. 186, il. na s. 187;
Braun, Der christliche Altar..., t. 2, s. 308, tabl. 216;
R. Hamann, Die Salzwedeler Madonna (Marburger
Jahrbuch fur Kunstwissenschaft, t. III, 1927), s. 117,
tabl. LII b; Braun, Altarretabel, il. 9 na szp. 539—
540.
17 H. Hausenstein, Romanische Bildnerei, Mun-
chen 1922, tabl. 85 (Das Bild. Atlanten zur Kunst, t.
V—XI); Luthgen, o.c., s. 72, 127, tabl. XCVII; Ha-
mann, o.c., s. 97, tabl. XLc; I. H. Forsyth, The
Throne of Wisdom. Wood Sculptures of the Madonna
in Romanesąue France, Princeton N.J. 1972, s. 52, fig.
10; F. R a d e m a c h e r, Die Regina Angelorum in der
Kunst des friihen Mittelalters, Dusseldorf 1972, s. 9—19.
18 F. Baron, Sculptures [w:] Les Fastes du Go-
thiąue. Le siecle de Charles V, 9 octobre 1981—■ler fe-
vrier 1982 [katalog wystawy], Paris 1981, s. 69—70, nr 11;
por. s. 84—87, nr 29; s. 114—115, nr 62.
19 Braun, Altarretabel, szp. 535, il. na szp. 537—
538.
20 Braun, Der christliche Altar..., t. II, s. 322, 451,
tabl. 215; W. P i n d e r, Der deutsche Plastik vom aus-
gehenden Mittelalter bis zum Ende der Renaissance, t. I,
Wildpark-Potsdam 1924, s. 113; R. Hamann, Die Pla-
stik [w:] R. Hamann, K. W i 1 h e 1 m-K a s t n e r, Die
Elisabethkirche zu Marburg und ihre kunstlerische Nach-
folge, t. II, Marburg a.d. Lahn 1929, s. 313, il. 523; H. J.
M r u s e k, Drei deutsche Dome. Quedlinburg, Magde-
burg, Halberstadt, Dresden 1983, s. 50—51, tabl. 146. Dal-
sze podobne przykłady: Braun, Der christliche Altar...,
t. II, s. 284, tabl. 144.
9
ste 10 cnie przekonują i słuszniejsze wydaje się
stanowisko tych autorów, którzy (w obydwu przy-
padkach nie popierając swojego stanowiska ana-
lizą porównawczą) łączyli omawiane przedstawie-
nia z początkową fazą budowy kościoła katedral-
nego, tzn. z okresem rządów biskupa Nankera n.
Architektoniczne obramowanie reliefów wska-
zuje na ich samodzielną funkcję artystyczną, nie-
zależną zarówno od portalu, jak i od struktury
muiru budowli. Biorąc pod uwagę dokonaną przez
Nankera w kaplicy Św. Małgorzaty fundację ołta-
rza tej świętej12 oraz domyślając się, że kapli-
ca — jako pierwsze ukończone w nowo wznoszo-
nej katedrze pomieszczenie o przeznaczeniu kul-
towym —od początku była intensywnie wykorzy-
stywana do celów liturgicznych, można przypu-
szczać, że omawiane rzeźby stanowią pozostałość
kamiennego retabulum, ustawionego niegdyś na
mensie ołtarza. Nainker zapewne dbał o wyposa-
żenie kaplicy, jeśli zamierzał — jak sądzili Zo-
fia Budkowa i Paul Crossley — stworzyć w niej
własne mauzoleum grobowe 13.
Jakkolwiek w pierwszej połowie w. XIV zna-
ny był już w Małopolsce typ drewnianej, malowa-
10 G. Chmarzyński, Sarkofagi polskie XIV wie-
ku (Bolesława Chrobrego w Poznaniu, Henryka IV we
Wrocławiu i Władysława Łokietka w Krakowie). (Spra-
wozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, t.
XII, 1938 [1939]), s. 97; Dobrowolski, Sztuka Kra-
kowa, wyd. 1, s. 128, ryc. 63; wyd. 2, s. 150, ryc. 66; wyd.
3, s. 154—155, ryc. 67; Bochnak, o.c., s. 128; Katalog
zabytków..., t. IV, cz. 1, Tekst, s. 67, Ilmtracje, il. 521,
522 (2. ćwierć w. XIV); Pietrusiński, o.c., s. 260,
271, przypis 30.
11 Za datowaniem rzeźb na lata wkrótce po r. 1320
opowiedzieli się: Dutkiewicz, o.c., wyd. 1, s. 268;
wyd. 2, s. 302; Gadomski, Wczesnogotycka... (Spra-
wozdania z Posiedzeń...), s. 559; Dobrowolski, Sztu-
ka Krakowa, wyd. 4, s. 111; wyd. 5, s. 119—120; tenże,
Sztuka polska..., s. 134.
12 W akcie fundacyjnym kaplicy z r. 1322 (zob. przy-
pis 7) mowa jest o odprawianiu w niej mszy św. Por.
Katalogi biskupów..., s. 367; Długosz, o.c., t. 1, s. 206—
—207.
13 Z. Budkowa, Nanker [w:] Polski Słownik Bio-
graficzny, t. XXII/III, z. 94, Wrocław 1977, s. 514; Cros-
sley, o.c., S. 26, 374.
14 J. Braun, Der christliche Altar und seiner ge-
schichtlichen Entwicklung, Miinchen 1924, t. II, s. 308—
309, tabl. 206; tenże, Altarretabel [w:] Reallexikon
zur deutschen Kunstgeschichte, t. I, pod red. O. Schmit-
t a, Stuttgart 1937, il. 8 na szp. 539—540.
15 Braun, Der christliche Altar..., t. II, s. 308, tabl.
207; M. A u b e r t, Die gotische Plastik Frankreichs
H40—1225, Firenze-Miinchen 1929, s. 28, tabl. 21A;
Romanische Plastik in Europa. Wstęp H. W e i g e r t,
Frankfurt a. M. 1961, tabl. 119 (Monumente des Abend-
landes).
nej nastawy ołtarzowej (fragment z Dębna na
Podhalu), typem przeważającym była jeszcze za-
pewne zdobiona reliefami „tablica” kamienna. Po-
dejmowano wówczas tradycję retabulów romań-
skich i późnoromańskich, znanych z przykładów
z obszaru Francji i Niemiec. Wśród nich najczę-
stszy był typ nastawy w kształcie prostokątnej
płyty, reprezentowany przez retabulum z kapli-
cy Św. Kwiryna w Luksemburgu z w. XII14 i po-
wstałe w tym samym czasie nastawy z Carrieres-
-Saint-Denis (departament Seine-et-Oise) oraz w
kościele opackim Saint-Denis pod Paryżem15, a
także retabula z opackiego kościoła w Brauweiler
(około 1200) 16 i w kościele w Oberpleis (1210—
—1220) 17. Podobny rodzaj kamiennej nastawy oł-
tarzowej stosowany był w w. XIV, np. w kolegia-
cie w Vaudemont z drugiej ćwierci tego stule-
cia 18, przy czym formy retabulów wzbogacały się
i różnicowały: prostokątna nastawa z kościoła Św.
Kunibeirta w Kolonii ma wydzielone mas worko-
wymi arkadkami pola dla umieszczonych w nich
figur 19, a płyta na ołtarzu Św. Elżbiety w kapli-
cy NP Marii przy katedrze w Magdeburgu (około
1360) otrzymała po bokach rodzaj niższych skrzy-
deł 20.
16 E. L ii t h g e n, Romanische Plastik in Deutschland,
Bonn-Leipzig 1923, s. 64, 71, 89, 115, tabl. LXVI; H.
Beenken, Romanische Skulptur in Deutschland (11.
und 12. Jahrhundert), Leipzig 1924, s. 186, il. na s. 187;
Braun, Der christliche Altar..., t. 2, s. 308, tabl. 216;
R. Hamann, Die Salzwedeler Madonna (Marburger
Jahrbuch fur Kunstwissenschaft, t. III, 1927), s. 117,
tabl. LII b; Braun, Altarretabel, il. 9 na szp. 539—
540.
17 H. Hausenstein, Romanische Bildnerei, Mun-
chen 1922, tabl. 85 (Das Bild. Atlanten zur Kunst, t.
V—XI); Luthgen, o.c., s. 72, 127, tabl. XCVII; Ha-
mann, o.c., s. 97, tabl. XLc; I. H. Forsyth, The
Throne of Wisdom. Wood Sculptures of the Madonna
in Romanesąue France, Princeton N.J. 1972, s. 52, fig.
10; F. R a d e m a c h e r, Die Regina Angelorum in der
Kunst des friihen Mittelalters, Dusseldorf 1972, s. 9—19.
18 F. Baron, Sculptures [w:] Les Fastes du Go-
thiąue. Le siecle de Charles V, 9 octobre 1981—■ler fe-
vrier 1982 [katalog wystawy], Paris 1981, s. 69—70, nr 11;
por. s. 84—87, nr 29; s. 114—115, nr 62.
19 Braun, Altarretabel, szp. 535, il. na szp. 537—
538.
20 Braun, Der christliche Altar..., t. II, s. 322, 451,
tabl. 215; W. P i n d e r, Der deutsche Plastik vom aus-
gehenden Mittelalter bis zum Ende der Renaissance, t. I,
Wildpark-Potsdam 1924, s. 113; R. Hamann, Die Pla-
stik [w:] R. Hamann, K. W i 1 h e 1 m-K a s t n e r, Die
Elisabethkirche zu Marburg und ihre kunstlerische Nach-
folge, t. II, Marburg a.d. Lahn 1929, s. 313, il. 523; H. J.
M r u s e k, Drei deutsche Dome. Quedlinburg, Magde-
burg, Halberstadt, Dresden 1983, s. 50—51, tabl. 146. Dal-
sze podobne przykłady: Braun, Der christliche Altar...,
t. II, s. 284, tabl. 144.
9