DOI Heft:
Komunikaty i recenzje
DOI Artikel:Smorąg Różycka, Małgorzata: Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0168
tarzy do faksymilowej edycji rękopisu, która uka-
zała się ostatnio pod redakcją Claudia Barberiego
(2000)5. Większość z nich dotyczy problematyki
związanej z Psałterzem. Miniatury Gertrudy zostały
omówione w liczącym zaledwie dwanaście stron
artykule Engeliny S. Smirnowej Le miniaturę del
Libro di preghiere della principessa Gertrudę6, nato-
miast kalendarz i modlitwy omówiła w ogólnym
tylko zarysie Laura Pani w artykule Aspetti codico-
logici e paleografici del manoscritto, powołując się na
ustalenia m.in. ks. Waleriana Meysztowicza7.
Postulowana od dawna w polskiej nauce koniecz-
ność opracowania gertrudiańskiej części Kodeksu zna-
lazła wreszcie spełnienie w postaci dwóch publika-
cji: studium historycznoliterackiego modlitw, autor-
stwa Teresy Michałowskiej (200i)8, oraz krytycznej
edycji modlitw i kalendarza, opracowanej przez Bry-
gidę Kiirbis we współpracy z Małgorzatą Hanną
Malewicz (2002)9. W niniejszym artykule omówione
zostaną obie publikacje.
Łaciński Modlitewnik Gertrudy
W książce Teresy Michałowskiej miejsce pierwszo-
planowe zajmuje Gertruda, na co jednoznacznie
wskazuje już sam tytuł Ego Gertruda. Faktografia
dziejów politycznych Rusi, Polski i krajów niemiec-
kich, bogato udokumentowana przekazami źródło-
wymi, stanowi jedynie kanwę rekonstrukcji życiory-
su kijowskiej księżnej, odtwarzanego tu przede
wszystkim na podstawie interpretacji modlitewnych
tekstów. Michałowska, ujawniając socjologiczne
i mentalne uwarunkowania działań podejmowanych
przez Gertrudę i refleksji snutych przez nią w modli-
twach, kreśli przejmujący wizerunek światłej kobie-
ty, głęboko przeżywającej losy swych najbliższych.
Przyjęte przez Autorkę biograficzne kryterium inter-
pretacji nie przesłoniło wszakże zagadnień ogólniej-
szych, dotyczących charakterystyki średniowiecz-
nych modlitewników i ich wczesnochrześcijańskiej
genezy. Najpierw więc Michałowska omawia w
trzech kolejnych rozdziałach problematykę głównych
gatunków zachodniochrześcijańskiej literatury po-
bożnościowej: chrześcijańskiej „autobiografii ducho-
5 Psalterium Egberti. Facsimile...
6 Tamże, s. 91—103; zob. także wersję angielskojęzyczną tego
artykułu: E. S. Smirnova, The Mmiatures in the Prayer Book of
Princess Gertrudę. Program, Dates, Painters, Russia Maedievalis 10/
1: 2001, s. 5-21.
7 Psalterium Egberti. Eacsimile..., s. 39—59-
8 T. Michałowska, Ego Gertruda. Studium historyczno-
literackie, Warszawa 2001.
wej” - jak nazywa ten gatunek, modlitwy indywidu-
alnej (oratio singularis) oraz prywatnych modlitewni-
ków (ilibelli precum)10. Powołując się w przypisach na
obfitą w tym zakresie literaturę przedmiotu, Micha-
łowska przypomina, że pierwsze modlitewniki pry-
watne pojawiły się około połowy wieku VIII na Wy-
spach Brytyjskich w ośrodkach Northumbrii {Book of
Ceme), znaczną popularność zyskały w czasach karo-
lińskich, szczyt rozwoju osiągając w XI wieku, w póź-
nym średniowieczu wyraźnie ustępując „godzin-
kom”. Zasadniczy wpływ na treść formularzowych
modlitw wywarła duchowość benedyktyńska, szcze-
gólnie w okresie kluniackiej reformy. W zbiorach
modlitw z X—XI wieku przeważają wątki pokutne
i eschatologiczne, a wśród orędowników szczególne
miejsce zajmują święci doświadczeni osobistą skru-
chą, jak św. Maria Magdalena i św. Piotr apostoł. W
ukształtowanej w tym czasie strukturze prywatnego
modlitewnika Michałowska wyróżnia kilka szczegól-
nych kategorii modlitw: wyznawcze {confessiones), za
zmarłych {pro defunctis) i błagalne „w ucisku” {in tri-
bulatione), wszystkie — dopowiedzmy — identyfikowa-
ne w Modlitewniku Gertrudy. Michałowska najpierw
rekonstruuje pierwotny układ kart w obrębie Foliów
Gertrudy, które — w ocenie tej Autorki - obecnie
składają się z czterech niekompletnych bifoliów (ff
2— l4v), stanowiących pierwotnie osobne składki; w
składce I brak pierwszej karty (ff. 2—4), w II (5—6) —
dwóch kart. Poszczególne składki różnią się także
rodzajem pergaminu: średniej jakości (oznaczony
jako B) występuje w obrębie składki I i IV, najgorzej
wyprawiony (typ C) — w obrębie składki II i III. Naj-
lepszej jakości jest natomiast pergamin najstarszej,
ottońskiej części Kodeksu (oznaczony jako typ A).
Wynika więc z tego, że wszystkie bez wyjątku mi-
niatury namalowane zostały na tym samym pod
względem jakości pergaminie typu C.
Zdaniem Michałowskiej libellus Gertrudy został
starannie zaplanowany zarówno pod względem
układu i treści modlitw, jak i kolejności miniatur. Do
ich biograficznej interpretacji skłania Autorkę -
prócz wielu przesłanek wynikających z treści — wy-
jątkowe, jak stwierdza, zestawienie powszechnego
w libelli precum zaimka osobowego ego z imieniem
9 Modlitwy księżnej Gertrudy z Psałterza Egberta z Kalendarzem,
wyd. B. Kiirbis, M. H. Malewicz, oprać. B. Kiirbis, Kra-
ków 2002 (Monumenta Sacra Polonorum 2); edycję tę poprze-
dziło tłumaczenie na język polski: Modlitwy księżnej Gertrudy z
Psałterza Egberta w Cwidale, tłum. i oprać. B. Kiirbis, Kraków
1998. Dalej cytuję: Modlitwy (2002) i Modlitwy (1998).
10 Określenie „modlitewnik prywatny” jest powszechnie sto-
sowane w literaturze przedmiotu, można się wszakże zastano-
wić, czy nie trafniejsze byłoby „modlitewnik osobisty”.
162
zała się ostatnio pod redakcją Claudia Barberiego
(2000)5. Większość z nich dotyczy problematyki
związanej z Psałterzem. Miniatury Gertrudy zostały
omówione w liczącym zaledwie dwanaście stron
artykule Engeliny S. Smirnowej Le miniaturę del
Libro di preghiere della principessa Gertrudę6, nato-
miast kalendarz i modlitwy omówiła w ogólnym
tylko zarysie Laura Pani w artykule Aspetti codico-
logici e paleografici del manoscritto, powołując się na
ustalenia m.in. ks. Waleriana Meysztowicza7.
Postulowana od dawna w polskiej nauce koniecz-
ność opracowania gertrudiańskiej części Kodeksu zna-
lazła wreszcie spełnienie w postaci dwóch publika-
cji: studium historycznoliterackiego modlitw, autor-
stwa Teresy Michałowskiej (200i)8, oraz krytycznej
edycji modlitw i kalendarza, opracowanej przez Bry-
gidę Kiirbis we współpracy z Małgorzatą Hanną
Malewicz (2002)9. W niniejszym artykule omówione
zostaną obie publikacje.
Łaciński Modlitewnik Gertrudy
W książce Teresy Michałowskiej miejsce pierwszo-
planowe zajmuje Gertruda, na co jednoznacznie
wskazuje już sam tytuł Ego Gertruda. Faktografia
dziejów politycznych Rusi, Polski i krajów niemiec-
kich, bogato udokumentowana przekazami źródło-
wymi, stanowi jedynie kanwę rekonstrukcji życiory-
su kijowskiej księżnej, odtwarzanego tu przede
wszystkim na podstawie interpretacji modlitewnych
tekstów. Michałowska, ujawniając socjologiczne
i mentalne uwarunkowania działań podejmowanych
przez Gertrudę i refleksji snutych przez nią w modli-
twach, kreśli przejmujący wizerunek światłej kobie-
ty, głęboko przeżywającej losy swych najbliższych.
Przyjęte przez Autorkę biograficzne kryterium inter-
pretacji nie przesłoniło wszakże zagadnień ogólniej-
szych, dotyczących charakterystyki średniowiecz-
nych modlitewników i ich wczesnochrześcijańskiej
genezy. Najpierw więc Michałowska omawia w
trzech kolejnych rozdziałach problematykę głównych
gatunków zachodniochrześcijańskiej literatury po-
bożnościowej: chrześcijańskiej „autobiografii ducho-
5 Psalterium Egberti. Facsimile...
6 Tamże, s. 91—103; zob. także wersję angielskojęzyczną tego
artykułu: E. S. Smirnova, The Mmiatures in the Prayer Book of
Princess Gertrudę. Program, Dates, Painters, Russia Maedievalis 10/
1: 2001, s. 5-21.
7 Psalterium Egberti. Eacsimile..., s. 39—59-
8 T. Michałowska, Ego Gertruda. Studium historyczno-
literackie, Warszawa 2001.
wej” - jak nazywa ten gatunek, modlitwy indywidu-
alnej (oratio singularis) oraz prywatnych modlitewni-
ków (ilibelli precum)10. Powołując się w przypisach na
obfitą w tym zakresie literaturę przedmiotu, Micha-
łowska przypomina, że pierwsze modlitewniki pry-
watne pojawiły się około połowy wieku VIII na Wy-
spach Brytyjskich w ośrodkach Northumbrii {Book of
Ceme), znaczną popularność zyskały w czasach karo-
lińskich, szczyt rozwoju osiągając w XI wieku, w póź-
nym średniowieczu wyraźnie ustępując „godzin-
kom”. Zasadniczy wpływ na treść formularzowych
modlitw wywarła duchowość benedyktyńska, szcze-
gólnie w okresie kluniackiej reformy. W zbiorach
modlitw z X—XI wieku przeważają wątki pokutne
i eschatologiczne, a wśród orędowników szczególne
miejsce zajmują święci doświadczeni osobistą skru-
chą, jak św. Maria Magdalena i św. Piotr apostoł. W
ukształtowanej w tym czasie strukturze prywatnego
modlitewnika Michałowska wyróżnia kilka szczegól-
nych kategorii modlitw: wyznawcze {confessiones), za
zmarłych {pro defunctis) i błagalne „w ucisku” {in tri-
bulatione), wszystkie — dopowiedzmy — identyfikowa-
ne w Modlitewniku Gertrudy. Michałowska najpierw
rekonstruuje pierwotny układ kart w obrębie Foliów
Gertrudy, które — w ocenie tej Autorki - obecnie
składają się z czterech niekompletnych bifoliów (ff
2— l4v), stanowiących pierwotnie osobne składki; w
składce I brak pierwszej karty (ff. 2—4), w II (5—6) —
dwóch kart. Poszczególne składki różnią się także
rodzajem pergaminu: średniej jakości (oznaczony
jako B) występuje w obrębie składki I i IV, najgorzej
wyprawiony (typ C) — w obrębie składki II i III. Naj-
lepszej jakości jest natomiast pergamin najstarszej,
ottońskiej części Kodeksu (oznaczony jako typ A).
Wynika więc z tego, że wszystkie bez wyjątku mi-
niatury namalowane zostały na tym samym pod
względem jakości pergaminie typu C.
Zdaniem Michałowskiej libellus Gertrudy został
starannie zaplanowany zarówno pod względem
układu i treści modlitw, jak i kolejności miniatur. Do
ich biograficznej interpretacji skłania Autorkę -
prócz wielu przesłanek wynikających z treści — wy-
jątkowe, jak stwierdza, zestawienie powszechnego
w libelli precum zaimka osobowego ego z imieniem
9 Modlitwy księżnej Gertrudy z Psałterza Egberta z Kalendarzem,
wyd. B. Kiirbis, M. H. Malewicz, oprać. B. Kiirbis, Kra-
ków 2002 (Monumenta Sacra Polonorum 2); edycję tę poprze-
dziło tłumaczenie na język polski: Modlitwy księżnej Gertrudy z
Psałterza Egberta w Cwidale, tłum. i oprać. B. Kiirbis, Kraków
1998. Dalej cytuję: Modlitwy (2002) i Modlitwy (1998).
10 Określenie „modlitewnik prywatny” jest powszechnie sto-
sowane w literaturze przedmiotu, można się wszakże zastano-
wić, czy nie trafniejsze byłoby „modlitewnik osobisty”.
162