DOI issue:
Komunikaty i recenzje
DOI article:Smorąg Różycka, Małgorzata: Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0167
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 8-9 (2002/2003)
ISSN 0071-6723
Komunikaty i recenzje
Małgorzata Smorąg Różycka
Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
Kodeks Gertrudy w Museo Archeologico Nazionale
w Cividale (Cod. cap. CXXXVI) jest dziełem po-
wszechnie znanym historiografii średniowiecza, tu
więc można ograniczyć się do przypomnienia kilku
tylko podstawowych informacji1. Pierwotny trzon
Kodeksu stanowił łaciński iluminowany psałterz wy-
konany w trewirskim — jak się przyjmuje — skryp-
torium przez benedyktyńskiego mnicha Ruodprech-
ta, na zamówienie arcybiskupa Trewiru Egberta
(977—993) i stąd w literaturze przedmiotu zwykle
określany jako Psałterz Egberta (Psalterium Egber-
ti)2. Późniejsze o prawie sto lat dopełnienia powsta-
ły z inicjatywy Gertrudy, córki Mieszka II, poślubio-
nej kijowskiemu księciu Izjasławowi Jarosławiczo-
wi. Ich rozmieszczenie w Kodeksie przedstawia się
w następujący sposób. Na kartach nowego poszytu,
dołączonego na początku (tzw. Folia Gertrudiana, ff.
2—l4v), wpisano kalendarz (ff. 2—4), dwa prognosty-
ki (ff. 11—12), a między nimi rozmieszczono 21
modlitw i cztery całostronicowe miniatury: Modlitwa
do św. Piotra (fol. 5v), Boże Narodzenie (fol. 9v),
1 W niniejszym artykule terminem tym określa się całość
rękopisu w Cividale, uznając, że zasadniczy wpływ na jego obec-
ną formę wywarła właśnie Gertruda. Natomiast w omawianych
tu opracowaniach gertrudiańska część Kodeksu nazywana jest
Modlitewnikiem Gertrudy.
2 Dawniej Psałterz Egberta przypisywano również skrypto-
rium w Reichenau, obecnie jednak większość badaczy opowia-
da się za trewirskim pochodzeniem. Sylwetka arcybiskupa Eg-
berta w szerokim kontekście kulturowym przedstawiona została
w: Egbert — Erzbischof von Trier 977—993. Gedenkschrift der Diozese
Trier zum 1000. Todestag, t. I: Katalog- und Tafelband, t. II:
Aufsdtze, red. F. J. Ronig, Trier 1993; stan badań nad Psałte-
rzem Egberta obszernie omawiają ostatnio: D. Leśniewska,
Ukrzyżowanie (fol. 10) oraz Koronacja Jaropełka
i Kunegundy (fol. 10v)3, a na pierwotnie wolnych
kartach Psałterza, rozlokowanych w różnych jego
częściach, około sześćdziesięciu modlitw i miniaturę
Tronującej Matki Boskiej z Emmanuelem (fol. 41).
Z XII wieku pochodzą nekrologowe noty w kalen-
darzu, wpisane - w zgodnej obecnie opinii badaczy
— w benedyktyńskim klasztorze pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny w Zwiefalten. Poglądy
dotyczące chronologii gertrudiańskiej części Kodek-
su w literaturze przedmiotu są podzielone.
Rękopis już w XVIII wieku zachwycał miłośni-
ków starożytności friulańskiego Cividale, a na po-
czątku XX stulecia wszedł na stałe do obiegu na-
ukowego, wprowadzony w roku 1901 monografią
pióra Heinricha V. Sauerlanda i Arthura Haseloffa,
a w 1906 — obszernym omówieniem przez Nikode-
ma P. Kondakowa4. Obfitość publikacji poświęco-
nych ottońskiej części psałterzowej Kodeksu stopnio-
wo usuwała w jej cień XI-wieczne dopełnienia. Od-
zwierciedla ten stan rzeczy również zbiór komen-
Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań, Roczniki Historyczne
61: 1995, szczególnie s. 147—152; C. B arberi, llSalterio di Eg-
bert o nella storia degli studi [w:] Psalterium Egbert i. Facsimile del ms.
CXXXVl del Museo Archeologico Nazionale del Friuli, red. Clau-
dio Barberi, Friuli—Venezia Giulia 2000, s. 105—177; zob. tak-
że wykaz literatury tamże, s. 201—215.
3 Modlitwy Gertrudy nie mają pierwotnej numeracji. Ich
liczbę określili w różny sposób kolejno: W. Meysztowicz (93),
M.H. Malewicz (97), B. Kiirbis (95) i T. Michałowska (105).
W niniejszym artykule przyjęta została numeracja wg Kiirbis.
4 H.Y. Sauerland, A. Haseloff, Der Psalter Erzbischof-
Egberts von Trier. Codex Gertrudianus in Cividale, Trier 1901;
H. II. Ko H A3 K OB, M3o6pClMeHUR KHROfCeCKOU CeMbU 6 MUHUa-
mtopax XI e., CaHKT lleTepóypr 1906.
161
Seria Nowa, t. 8-9 (2002/2003)
ISSN 0071-6723
Komunikaty i recenzje
Małgorzata Smorąg Różycka
Kodeks Gertrudy - najnowsze opracowania
Kodeks Gertrudy w Museo Archeologico Nazionale
w Cividale (Cod. cap. CXXXVI) jest dziełem po-
wszechnie znanym historiografii średniowiecza, tu
więc można ograniczyć się do przypomnienia kilku
tylko podstawowych informacji1. Pierwotny trzon
Kodeksu stanowił łaciński iluminowany psałterz wy-
konany w trewirskim — jak się przyjmuje — skryp-
torium przez benedyktyńskiego mnicha Ruodprech-
ta, na zamówienie arcybiskupa Trewiru Egberta
(977—993) i stąd w literaturze przedmiotu zwykle
określany jako Psałterz Egberta (Psalterium Egber-
ti)2. Późniejsze o prawie sto lat dopełnienia powsta-
ły z inicjatywy Gertrudy, córki Mieszka II, poślubio-
nej kijowskiemu księciu Izjasławowi Jarosławiczo-
wi. Ich rozmieszczenie w Kodeksie przedstawia się
w następujący sposób. Na kartach nowego poszytu,
dołączonego na początku (tzw. Folia Gertrudiana, ff.
2—l4v), wpisano kalendarz (ff. 2—4), dwa prognosty-
ki (ff. 11—12), a między nimi rozmieszczono 21
modlitw i cztery całostronicowe miniatury: Modlitwa
do św. Piotra (fol. 5v), Boże Narodzenie (fol. 9v),
1 W niniejszym artykule terminem tym określa się całość
rękopisu w Cividale, uznając, że zasadniczy wpływ na jego obec-
ną formę wywarła właśnie Gertruda. Natomiast w omawianych
tu opracowaniach gertrudiańska część Kodeksu nazywana jest
Modlitewnikiem Gertrudy.
2 Dawniej Psałterz Egberta przypisywano również skrypto-
rium w Reichenau, obecnie jednak większość badaczy opowia-
da się za trewirskim pochodzeniem. Sylwetka arcybiskupa Eg-
berta w szerokim kontekście kulturowym przedstawiona została
w: Egbert — Erzbischof von Trier 977—993. Gedenkschrift der Diozese
Trier zum 1000. Todestag, t. I: Katalog- und Tafelband, t. II:
Aufsdtze, red. F. J. Ronig, Trier 1993; stan badań nad Psałte-
rzem Egberta obszernie omawiają ostatnio: D. Leśniewska,
Ukrzyżowanie (fol. 10) oraz Koronacja Jaropełka
i Kunegundy (fol. 10v)3, a na pierwotnie wolnych
kartach Psałterza, rozlokowanych w różnych jego
częściach, około sześćdziesięciu modlitw i miniaturę
Tronującej Matki Boskiej z Emmanuelem (fol. 41).
Z XII wieku pochodzą nekrologowe noty w kalen-
darzu, wpisane - w zgodnej obecnie opinii badaczy
— w benedyktyńskim klasztorze pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny w Zwiefalten. Poglądy
dotyczące chronologii gertrudiańskiej części Kodek-
su w literaturze przedmiotu są podzielone.
Rękopis już w XVIII wieku zachwycał miłośni-
ków starożytności friulańskiego Cividale, a na po-
czątku XX stulecia wszedł na stałe do obiegu na-
ukowego, wprowadzony w roku 1901 monografią
pióra Heinricha V. Sauerlanda i Arthura Haseloffa,
a w 1906 — obszernym omówieniem przez Nikode-
ma P. Kondakowa4. Obfitość publikacji poświęco-
nych ottońskiej części psałterzowej Kodeksu stopnio-
wo usuwała w jej cień XI-wieczne dopełnienia. Od-
zwierciedla ten stan rzeczy również zbiór komen-
Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań, Roczniki Historyczne
61: 1995, szczególnie s. 147—152; C. B arberi, llSalterio di Eg-
bert o nella storia degli studi [w:] Psalterium Egbert i. Facsimile del ms.
CXXXVl del Museo Archeologico Nazionale del Friuli, red. Clau-
dio Barberi, Friuli—Venezia Giulia 2000, s. 105—177; zob. tak-
że wykaz literatury tamże, s. 201—215.
3 Modlitwy Gertrudy nie mają pierwotnej numeracji. Ich
liczbę określili w różny sposób kolejno: W. Meysztowicz (93),
M.H. Malewicz (97), B. Kiirbis (95) i T. Michałowska (105).
W niniejszym artykule przyjęta została numeracja wg Kiirbis.
4 H.Y. Sauerland, A. Haseloff, Der Psalter Erzbischof-
Egberts von Trier. Codex Gertrudianus in Cividale, Trier 1901;
H. II. Ko H A3 K OB, M3o6pClMeHUR KHROfCeCKOU CeMbU 6 MUHUa-
mtopax XI e., CaHKT lleTepóypr 1906.
161