DOI article:
Fabiański, Marcin: Leonarda Trattato della pittura w wieku XIX w Polsce
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0075
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 8-9 (2002/2003)
ISSN 0071-6723
Marcin Fabiański
Leonarda Trattato della pittura
w WIEKU XIX w Polsce*
„Był ten czas u nas w Polszczę kiedy sromota była nie tylko bawić się
naukami, ale i umieć czytać”
Łukasz Górnicki, Troas (1589)
Teoria sztuki, zwłaszcza malarstwa i rzeźby, nie
budziła w Polsce szczególnego zainteresowania aż do
początków w. XIX, co odpowiadało rozpowszech-
nionemu przekonaniu o poślednim statusie sztuki,
porównywalnym z położeniem rzemiosła. Jak wia-
domo, sztuk wizualnych w szkołach nie nauczano.
Trudno się więc dziwić, że do końca w. XVIII nie
napisano, ani nie przetłumaczono na język polski
żadnego ważnego dzieła o malarstwie, jeśli pominąć
wypowiedzi o charakterze teologicznym oraz kom-
pilacyjny traktat Wojciecha Tylkowskiego (1625—
1695)1. W konsekwencji ani artyści miejscowi, ani,
tym mniej, odbiorcy sztuki nie byli przygotowani do
poważniejszej refleksji nad włoskim malarstwem re-
nesansowym, nie mówiąc o teorii sztuki Leonarda.
Mimo to w polskich bibliotekach udało się zlokali-
zować czternaście zachowanych egzemplarzy róż-
nych wydań Traktatu o malarstwie z w. XVII
i XVIII, w tym trzy pierwszego wydania paryskiego
z r. 16512. Być może niektóre z nich trafiły do rąk
polskich odbiorców już w XVIII w. Można też przy-
* Niniejszy tekst jest skróconą wersją referatu The Fortuna
of Leonardo’s „Trattato della Pittura” in Poland in the 19lh Centu-
ra, zamówionego na sesję The Fortuna of Leonardo’s „Trattato
della pittura”, zorganizowaną w dniach 13—15 września 2001
w Instytucie Warburga w Londynie; jego pełny tekst ukaże się
w książce Art as Institution: Leonardo da Vinci’s Ahridged Treatise
on Painting, c. 1960—1900. A Study in the Theory ofReception, ed.
C. Far ago iT.Frangenberg, London, t. 2 (w druku).
1 Zob. A.Małkiewicz, Teoria architektury w nowożytnym pi-
śmiennictwie polskim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń-
skiego. Prace z Historii Sztuki, 13: 1976, s. 7; Tenże, Wojcie-
cha Tylkowskiego „censura imaginum iuxta doctrinam” [w:] Symbo-
lae historiae artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskie-
mu dedykowane, Warszawa 1986, s. 447M56; Tenże, Wojciech
puszczać, że poza trzema, uwzględnionymi w załą-
czonym spisie, zaginęły jeszcze inne, które kiedyś
znajdowały się w Polsce, ale nie zostały uchwycone
w dostępnych mi inwentarzach. Do naszego kraju
już w XVII w. mógł trafić tylko krakowski egzem-
plarz pierwszego wydania (aneks, nr 1), bo jeden
z dwóch egzemplarzy warszawskich (nr 2) został po-
zyskany ze Śląska zapewne w połowie w. XX, a dru-
gi (nr 3) został prawdopodobnie kupiony we Wło-
szech lub we Francji w pierwszej połowie w. XIX.
Niestety nie udało się odtworzyć proweniencji więk-
szości woluminów, toteż nie da się na tak niepewnej
podstawie powiedzieć czegoś więcej o zainteresowa-
niu tą publikacją w Polsce przed r. 1800.
Nad poprawą opłakanego poziomu edukacji, tak-
że artystycznej, pracowali reformatorzy już od cza-
sów Augusta III, a zwłaszcza w okresie stanisławow-
skim. Należy przypomnieć, że w r. 1745 dwunastu
malarzy wywalczyło sobie w Krakowie opiekę tam-
tejszego uniwersytetu3. Dopiero jednak w r. 1818,
utworzono tam na Wydziale Filozoficznym stałą
Tylkowski a teoria architektury [w:] Podług nieba i zwyczaju polskie-
go. Studia z architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Mi-
łobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 638—642. Charakterystyczne, że
w swojej adaptacji dzieła Baldassara Castigliona Ł. Górnicki „nie
naznaczył dworzaninowi, aby malować umiał, bo mi się to wi-
dzi rzecz mało potrzebna” (Dworzanin polski [1566], Kraków
2003, s. 10), a w swojej encyklopedii, Nowe Ateny. Wybór [1746],
Kraków 2003, s. 94 ks. B. Chmielowski ogranicza się do stwier-
dzenia, że to: „Ptacy nauczyli ludzi malarstwa z różnych swo-
ich kolorów na piórkach”.
2 Zob. aneks.
3 Por. M. Chamcówna, Walka malarzy krakowskich o wy-
zwolenie spod praw cechowych, Biuletyn Historii Sztuki, 16: 1954,
nr 2, s. 215-234.
69
Seria Nowa, t. 8-9 (2002/2003)
ISSN 0071-6723
Marcin Fabiański
Leonarda Trattato della pittura
w WIEKU XIX w Polsce*
„Był ten czas u nas w Polszczę kiedy sromota była nie tylko bawić się
naukami, ale i umieć czytać”
Łukasz Górnicki, Troas (1589)
Teoria sztuki, zwłaszcza malarstwa i rzeźby, nie
budziła w Polsce szczególnego zainteresowania aż do
początków w. XIX, co odpowiadało rozpowszech-
nionemu przekonaniu o poślednim statusie sztuki,
porównywalnym z położeniem rzemiosła. Jak wia-
domo, sztuk wizualnych w szkołach nie nauczano.
Trudno się więc dziwić, że do końca w. XVIII nie
napisano, ani nie przetłumaczono na język polski
żadnego ważnego dzieła o malarstwie, jeśli pominąć
wypowiedzi o charakterze teologicznym oraz kom-
pilacyjny traktat Wojciecha Tylkowskiego (1625—
1695)1. W konsekwencji ani artyści miejscowi, ani,
tym mniej, odbiorcy sztuki nie byli przygotowani do
poważniejszej refleksji nad włoskim malarstwem re-
nesansowym, nie mówiąc o teorii sztuki Leonarda.
Mimo to w polskich bibliotekach udało się zlokali-
zować czternaście zachowanych egzemplarzy róż-
nych wydań Traktatu o malarstwie z w. XVII
i XVIII, w tym trzy pierwszego wydania paryskiego
z r. 16512. Być może niektóre z nich trafiły do rąk
polskich odbiorców już w XVIII w. Można też przy-
* Niniejszy tekst jest skróconą wersją referatu The Fortuna
of Leonardo’s „Trattato della Pittura” in Poland in the 19lh Centu-
ra, zamówionego na sesję The Fortuna of Leonardo’s „Trattato
della pittura”, zorganizowaną w dniach 13—15 września 2001
w Instytucie Warburga w Londynie; jego pełny tekst ukaże się
w książce Art as Institution: Leonardo da Vinci’s Ahridged Treatise
on Painting, c. 1960—1900. A Study in the Theory ofReception, ed.
C. Far ago iT.Frangenberg, London, t. 2 (w druku).
1 Zob. A.Małkiewicz, Teoria architektury w nowożytnym pi-
śmiennictwie polskim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń-
skiego. Prace z Historii Sztuki, 13: 1976, s. 7; Tenże, Wojcie-
cha Tylkowskiego „censura imaginum iuxta doctrinam” [w:] Symbo-
lae historiae artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskie-
mu dedykowane, Warszawa 1986, s. 447M56; Tenże, Wojciech
puszczać, że poza trzema, uwzględnionymi w załą-
czonym spisie, zaginęły jeszcze inne, które kiedyś
znajdowały się w Polsce, ale nie zostały uchwycone
w dostępnych mi inwentarzach. Do naszego kraju
już w XVII w. mógł trafić tylko krakowski egzem-
plarz pierwszego wydania (aneks, nr 1), bo jeden
z dwóch egzemplarzy warszawskich (nr 2) został po-
zyskany ze Śląska zapewne w połowie w. XX, a dru-
gi (nr 3) został prawdopodobnie kupiony we Wło-
szech lub we Francji w pierwszej połowie w. XIX.
Niestety nie udało się odtworzyć proweniencji więk-
szości woluminów, toteż nie da się na tak niepewnej
podstawie powiedzieć czegoś więcej o zainteresowa-
niu tą publikacją w Polsce przed r. 1800.
Nad poprawą opłakanego poziomu edukacji, tak-
że artystycznej, pracowali reformatorzy już od cza-
sów Augusta III, a zwłaszcza w okresie stanisławow-
skim. Należy przypomnieć, że w r. 1745 dwunastu
malarzy wywalczyło sobie w Krakowie opiekę tam-
tejszego uniwersytetu3. Dopiero jednak w r. 1818,
utworzono tam na Wydziale Filozoficznym stałą
Tylkowski a teoria architektury [w:] Podług nieba i zwyczaju polskie-
go. Studia z architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Mi-
łobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 638—642. Charakterystyczne, że
w swojej adaptacji dzieła Baldassara Castigliona Ł. Górnicki „nie
naznaczył dworzaninowi, aby malować umiał, bo mi się to wi-
dzi rzecz mało potrzebna” (Dworzanin polski [1566], Kraków
2003, s. 10), a w swojej encyklopedii, Nowe Ateny. Wybór [1746],
Kraków 2003, s. 94 ks. B. Chmielowski ogranicza się do stwier-
dzenia, że to: „Ptacy nauczyli ludzi malarstwa z różnych swo-
ich kolorów na piórkach”.
2 Zob. aneks.
3 Por. M. Chamcówna, Walka malarzy krakowskich o wy-
zwolenie spod praw cechowych, Biuletyn Historii Sztuki, 16: 1954,
nr 2, s. 215-234.
69