DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Leonarda Trattato della pittura w wieku XIX w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20620#0076
szkołę artystyczną4. Tymczasem już w r. 1766 Mar-
cello Bacciarelli (1731-1818) założył na dworze
królewskim w Warszawie malarnię, przekształconą
w r. 1816 w Oddział Sztuk Pięknych przy Wydzia-
le Nauk i Sztuk Pięknych nowo powstałego uniwer-
sytetu5. Pośród książek biblioteki podręcznej szko-
ły Bacciarełlego brakowało, o ile dzisiaj można to
stwierdzić, Traktatu Leonarda6 7. Już w r. 1798 pla-
nowano utworzyć katedrę malarstwa w Uniwersy-
tecie Wileńskim, co zrealizowano dopiero pięć lat
później. Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770—
1861) sprowadził tam z Petersburga Anglika Jose-
pha Saundersa (1773—1830), który w latach 1810—
1818 wykładał w języku francuskim historię (choć
nie teorię) sztuki, w tym włoskiego renesansu .
Dzięki unowocześnieniu nauczania w trzech daw-
nych stolicach Rzeczypospolitej, około r. 1800 ma-
larstwo mogło wreszcie uzyskać status dyscypliny
wymagającej także własnej teorii.
Mimo wysiłków reformatorów szkół, Leonardo
(na razie jako artysta, a nie teoretyk) wspomniany
został po raz pierwszy nie przez uczonego akademic-
kiego, lecz konesera i kolekcjonera Stanisława Kost-
kę Potockiego (1755—1821 )8, który, jak wiadomo,
przyczynił się bardzo do erygowania uniwersytetu w
Warszawie. Ta wzmianka znalazła się w jego adapta-
4 L. Ręgorowicz, Dzieje krakowskiej Akademii Sztuk Pięk-
nych, Lwów 1928; J. E. Dutkiewicz, Wstęp [w:] Materiały do
dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1816—1895, Wro-
cław 1959, s. 9—10; K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo artystycz-
ne na przełomie XVIII i XIX w. (1764—1831), red. J. Miąso,
Wrocław 1971, s. 226—229 (Monografie z Dziejów Oświaty,
13).
5 W. Tatarkiewicz, Akademia Sztuk Pięknych w Warsza-
wie za Stanisława Augusta [w:] Tegoż, 0 sztuce polskiej XVII
i XVIII wieku. Architektura, rzeźba, Warszawa 1966, s. 465M76;
A. Chyczewska, Malarnia na Zamku Królewskim, 1766—
1818, Rocznik Warszawski, 6: 1965, s. 88—122; M. Wawry-
kowa, Uniwersytet Warszawski w latach 1816—1831 [w:] Dzieje
Uniwersytetu Warszaicskiego, 1807—1915, red. S. Kieniewicz,
Warszawa 1981, s. 131—133; W. Włodarczyk, Dzieje Aka-
demii Sztuk Pięknych w Warszawie 1766—1986, Warszawa 1989;
J. Polanowska, Nauczanie sztuk pięknych na Uniwersytecie War-
szawskim [w:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, red.
J. Miziołek, Warszawa 2003, s. 153-159-
6 Tatarkiewicz, op. cit., s. 467; Chyczewska, op. cit.,
s. 97.
7 Bartnicka, op. cit., s. 55-147; A. Małkiewicz, Nowo-
żytna sztuka wioska w badaniach polskich historyków sztuki (do roku
1939). Wybrane zagadnienia, Folia Historiae Artium, S.N. 4:
1998, s. 209—210. Zob. Allgemeines Lexikon der bildender Kiinstler,
t. 29, Leipzig 1935, s. 493.
8 Zob. B. Grochulska, Potocki Stanisław Kostka [w:] Pol-
ski słownik biograficzny, t. 28, Wrocław 1984, s. 158-170.
cji traktatu o sztuce starożytnej Johanna Joachima
Winckelmanna, wydanej r. 18159. Próbując zaszcze-
pić u nas zainteresowanie historią sztuki, Potocki
pracował również nad samodzielną książką zatytuło-
waną O sztuce dzisiejszych, której, niestety, nie ukoń-
czył10. Materiały do niej gromadził w czasie licznych
podróży po różnych krajach, wykorzystywał też wła-
sne zbiory sztuki oraz bibliotekę 584 tomów o sztu-
ce, obejmującą wiele publikacji włoskich, ale nie Le-
onarda11. W bibliografii tego artysty Potocki wspo-
mniał lakonicznie, że „Traktat jego o Malarstwie,
który Poussin przyozdobił figurami swego wynalaz-
ku ważnem jest dziełem”12. Informacja o autorze
ilustracji, podawana w wielu wydaniach Traktatu
i w innych publikacjach, nie wskazuje, aby wiedza Po-
tockiego o teorii Leonarda wykraczała poza przyto-
czoną konstatację.
Tak więc z lat 1815-1820 pochodzi pierwsza w
naszym kraju wzmianka na temat Traktatu o malar-
stwie. W tym samym czasie zreformowane szkolnic-
two artystyczne sprzyjało rozbudzeniu zainteresowa-
nia teorią sztuki. Wyrywkowa kwerenda w głów-
nych bibliotekach Krakowa i Warszawy ujawniła, że
w polskich zbiorach znajduje się pokaźna liczba wy-
dań dzieła Leonarda z początku w. XIX13, co zdaje
się potwierdzać domysły o rozbudzeniu zaintereso-
9 S. K. Potocki, 0 sztuce u dawnych czyli Winkelmanpolski,
Warszawa 1815, t. 3, s. 387—388: „oko znawcy dostrzega za-
ród tej doskonałości, do której geniusz Leonardów, Buonarotych
i Rafałów, we dwa wieki potem doprowadził malarstwo”. Zwró-
ciła na to uwagę M. Rzepińska, Znajomość Leonarda w Polsce,
Biuletyn Historii Sztuki, 34: 1972, nr 2, s. 222; J. Starzyń-
ski, Stanisław Kostka Potocki jako historyk i teoretyk sztuki, Rocz-
nik Historii Sztuki, 1: 1956, s. 424-430; Małkiewicz, Nowo-
żytna sztuka wioska..., s. 206—208.
10 Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne
Potockich, nr 257. Zob. też T. Mańkowski, 0 poglądach na
sztukę w czasach Stanisława Augusta, Lwów 1929, s. 75—80; M.
Poprzęcka, „Wazary polski” Stanisława Kostki Potockiego [w:]
Myśl o sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki,
Warszawa, listopad 1974, Warszawa 1976, s. 29M7 (przedruk
w: Kultura artystyczna..., s. 117—129).
11 Traktat nie figuruje w rękopiśmiennym inwentarzu księ-
gozbioru Potockiego: Archiwum Główne Akt Dawnych, Archi-
wum Publiczne Potockich, nr 141, s. 177—179- Zob. też E.
Sierkowska, Warsztat pracy Stanisława Kostki Potockiego,
Biuletyn Historii Sztuki, 34: 1972, nr 2, s. 180—181.
12 Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne
Potockich, nr 257, podrozdział „Leonardo Vinzi”, s. 246—247.
Zauważyła to Poprzęcka, op. cit., s. 34. Potocki wspomniał
tam również o londyńskim rękopisie Leonarda „o Rzekach, w
którym prócz innych odkryć jest i to znaczy dzisiaj zwykle przy-
pisywane Neftonowi [sic!], że białość składa się ze wszystkich
kolorów”.
13 Katalog centralny obejmuje wydawnictwa tylko do r.
1800. Oto dane z kilku bibliotek krakowskich i warszawskich:
70
cello Bacciarelli (1731-1818) założył na dworze
królewskim w Warszawie malarnię, przekształconą
w r. 1816 w Oddział Sztuk Pięknych przy Wydzia-
le Nauk i Sztuk Pięknych nowo powstałego uniwer-
sytetu5. Pośród książek biblioteki podręcznej szko-
ły Bacciarełlego brakowało, o ile dzisiaj można to
stwierdzić, Traktatu Leonarda6 7. Już w r. 1798 pla-
nowano utworzyć katedrę malarstwa w Uniwersy-
tecie Wileńskim, co zrealizowano dopiero pięć lat
później. Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770—
1861) sprowadził tam z Petersburga Anglika Jose-
pha Saundersa (1773—1830), który w latach 1810—
1818 wykładał w języku francuskim historię (choć
nie teorię) sztuki, w tym włoskiego renesansu .
Dzięki unowocześnieniu nauczania w trzech daw-
nych stolicach Rzeczypospolitej, około r. 1800 ma-
larstwo mogło wreszcie uzyskać status dyscypliny
wymagającej także własnej teorii.
Mimo wysiłków reformatorów szkół, Leonardo
(na razie jako artysta, a nie teoretyk) wspomniany
został po raz pierwszy nie przez uczonego akademic-
kiego, lecz konesera i kolekcjonera Stanisława Kost-
kę Potockiego (1755—1821 )8, który, jak wiadomo,
przyczynił się bardzo do erygowania uniwersytetu w
Warszawie. Ta wzmianka znalazła się w jego adapta-
4 L. Ręgorowicz, Dzieje krakowskiej Akademii Sztuk Pięk-
nych, Lwów 1928; J. E. Dutkiewicz, Wstęp [w:] Materiały do
dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1816—1895, Wro-
cław 1959, s. 9—10; K. Bartnicka, Polskie szkolnictwo artystycz-
ne na przełomie XVIII i XIX w. (1764—1831), red. J. Miąso,
Wrocław 1971, s. 226—229 (Monografie z Dziejów Oświaty,
13).
5 W. Tatarkiewicz, Akademia Sztuk Pięknych w Warsza-
wie za Stanisława Augusta [w:] Tegoż, 0 sztuce polskiej XVII
i XVIII wieku. Architektura, rzeźba, Warszawa 1966, s. 465M76;
A. Chyczewska, Malarnia na Zamku Królewskim, 1766—
1818, Rocznik Warszawski, 6: 1965, s. 88—122; M. Wawry-
kowa, Uniwersytet Warszawski w latach 1816—1831 [w:] Dzieje
Uniwersytetu Warszaicskiego, 1807—1915, red. S. Kieniewicz,
Warszawa 1981, s. 131—133; W. Włodarczyk, Dzieje Aka-
demii Sztuk Pięknych w Warszawie 1766—1986, Warszawa 1989;
J. Polanowska, Nauczanie sztuk pięknych na Uniwersytecie War-
szawskim [w:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, red.
J. Miziołek, Warszawa 2003, s. 153-159-
6 Tatarkiewicz, op. cit., s. 467; Chyczewska, op. cit.,
s. 97.
7 Bartnicka, op. cit., s. 55-147; A. Małkiewicz, Nowo-
żytna sztuka wioska w badaniach polskich historyków sztuki (do roku
1939). Wybrane zagadnienia, Folia Historiae Artium, S.N. 4:
1998, s. 209—210. Zob. Allgemeines Lexikon der bildender Kiinstler,
t. 29, Leipzig 1935, s. 493.
8 Zob. B. Grochulska, Potocki Stanisław Kostka [w:] Pol-
ski słownik biograficzny, t. 28, Wrocław 1984, s. 158-170.
cji traktatu o sztuce starożytnej Johanna Joachima
Winckelmanna, wydanej r. 18159. Próbując zaszcze-
pić u nas zainteresowanie historią sztuki, Potocki
pracował również nad samodzielną książką zatytuło-
waną O sztuce dzisiejszych, której, niestety, nie ukoń-
czył10. Materiały do niej gromadził w czasie licznych
podróży po różnych krajach, wykorzystywał też wła-
sne zbiory sztuki oraz bibliotekę 584 tomów o sztu-
ce, obejmującą wiele publikacji włoskich, ale nie Le-
onarda11. W bibliografii tego artysty Potocki wspo-
mniał lakonicznie, że „Traktat jego o Malarstwie,
który Poussin przyozdobił figurami swego wynalaz-
ku ważnem jest dziełem”12. Informacja o autorze
ilustracji, podawana w wielu wydaniach Traktatu
i w innych publikacjach, nie wskazuje, aby wiedza Po-
tockiego o teorii Leonarda wykraczała poza przyto-
czoną konstatację.
Tak więc z lat 1815-1820 pochodzi pierwsza w
naszym kraju wzmianka na temat Traktatu o malar-
stwie. W tym samym czasie zreformowane szkolnic-
two artystyczne sprzyjało rozbudzeniu zainteresowa-
nia teorią sztuki. Wyrywkowa kwerenda w głów-
nych bibliotekach Krakowa i Warszawy ujawniła, że
w polskich zbiorach znajduje się pokaźna liczba wy-
dań dzieła Leonarda z początku w. XIX13, co zdaje
się potwierdzać domysły o rozbudzeniu zaintereso-
9 S. K. Potocki, 0 sztuce u dawnych czyli Winkelmanpolski,
Warszawa 1815, t. 3, s. 387—388: „oko znawcy dostrzega za-
ród tej doskonałości, do której geniusz Leonardów, Buonarotych
i Rafałów, we dwa wieki potem doprowadził malarstwo”. Zwró-
ciła na to uwagę M. Rzepińska, Znajomość Leonarda w Polsce,
Biuletyn Historii Sztuki, 34: 1972, nr 2, s. 222; J. Starzyń-
ski, Stanisław Kostka Potocki jako historyk i teoretyk sztuki, Rocz-
nik Historii Sztuki, 1: 1956, s. 424-430; Małkiewicz, Nowo-
żytna sztuka wioska..., s. 206—208.
10 Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne
Potockich, nr 257. Zob. też T. Mańkowski, 0 poglądach na
sztukę w czasach Stanisława Augusta, Lwów 1929, s. 75—80; M.
Poprzęcka, „Wazary polski” Stanisława Kostki Potockiego [w:]
Myśl o sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki,
Warszawa, listopad 1974, Warszawa 1976, s. 29M7 (przedruk
w: Kultura artystyczna..., s. 117—129).
11 Traktat nie figuruje w rękopiśmiennym inwentarzu księ-
gozbioru Potockiego: Archiwum Główne Akt Dawnych, Archi-
wum Publiczne Potockich, nr 141, s. 177—179- Zob. też E.
Sierkowska, Warsztat pracy Stanisława Kostki Potockiego,
Biuletyn Historii Sztuki, 34: 1972, nr 2, s. 180—181.
12 Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne
Potockich, nr 257, podrozdział „Leonardo Vinzi”, s. 246—247.
Zauważyła to Poprzęcka, op. cit., s. 34. Potocki wspomniał
tam również o londyńskim rękopisie Leonarda „o Rzekach, w
którym prócz innych odkryć jest i to znaczy dzisiaj zwykle przy-
pisywane Neftonowi [sic!], że białość składa się ze wszystkich
kolorów”.
13 Katalog centralny obejmuje wydawnictwa tylko do r.
1800. Oto dane z kilku bibliotek krakowskich i warszawskich:
70