DOI article:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0044
łowy wieku XIII psalmy 51 i 101 rzadko zdobiono
dekoracją figuralną; panująca od początku stulecia
tendencja do stosowania liturgicznego podziału 8-
dzielnego, w drugiej jego tercji przybrała kształt obo-
wiązującej powszechnie zasady. Tymczasem w psał-
terzach franko-flamandzkich, wzorem angielskim
i niemieckim, przeważającą część kodeksów zdobio-
no wedle podziału 10-dzielnego, a podział liturgicz-
ny stosowano w nich rzadko.
Pod względem ikonografii cykle północne
w znacznym stopniu bazowały na schemacie pary-
skim, w którym poszczególne ilustracje w sposób
dosłowny odnosiły się do pierwszego wersu zdobio-
nych pieśni. Przede wszystkim przyjęła się w nich
większość scen utrwalonych w Paryżu jako ilustra-
cje ośmiu psalmów podziału liturgicznego4. Psalm 1
ilustrowano więc powszechnie wizerunkiem muzy-
kującego Dawida oraz sceną jego zwycięstwa nad
Goliatem5. Psalm 38 zawierał przedstawienie Dawi-
da wskazującego na usta, niekiedy ukazanego przed
obliczem Chrystusa. Psalm 52 otwierało wyobraże-
nie głupca dzierżącego maczugę i chleb, któremu
często towarzyszył Dawid, czasami zaś szatan bądź
Chrystus. Psalm 68 tradycyjnie zdobiony był wy-
obrażeniem tonącego Dawida, a psalm 80 — Dawi-
da muzykującego. Psalm 97 otwierało przedstawie-
nie śpiewających duchownych, a psalm 109 — wy-
obrażenie Świętej Trójcy lub, rzadziej, tronującego
Chrystusa6. Pośród psalmów podziału liturgicznego
wyjątek stanowił jedynie psalm 26. W Paryżu zdo-
biono go najczęściej scenami Namaszczenia lub Ko-
ronacji Dawida, a zatem przedstawieniami ilustru-
jącymi tytuł psalmu („Psalm Dawida, pierwej niźli
był pomazany”), nie zaś jego tekst właściwy. Znacz-
nie rzadziej odnosił się do pierwszego wersu pieśni,
w którym to psalmista zwraca się do Boga, nazywa-
jąc Go swoim „światłem i zbawieniem”: ilustracja
tego fragmentu przedstawiała Dawida wskazujące-
go na oczy. W iluminatorstwie Północy właśnie to
drugie wyobrażenie, nie zaś typowa dla paryskich
psałterzy scena historyczna, zyskało największą
popularność.
num oraz pierwszy odmawiany w niedzielne nieszpory; były to psal-
my: 1, 26, 38, 52, 68, 80, 97 i 109). Z połączenia powyższych
systemów powstał podział 10-dzielny, w którym do ośmiu psal-
mów „liturgicznych” dodano właściwe dla podziału trójdzielnego
psalmy 51 i 101 (ps. 1 był wspólny dla obu systemów). Ten ostatni
podział, powszechny w kręgu angielskim i niemieckim, stosowa-
no także we Francji aż do przełomu XII i XIII stulecia.
4 O cyklu paryskim m.in. Haseloff, o.c., s. 21-33, tabele
4-6.
3. Psalm 51, inicjał Q: Dawid i szatan. Psałterz, Vesoul BM 6,
fol. 84v° (fot. IRTH-CNRS)
Kwestia pozostałych dwóch psalmów — właści-
wych dla podziału 10-dzielnego — wydaje się nieco
bardziej złożona. W Paryżu rzadko zdobiony psalm
101 ilustrowano wizerunkiem modlącego się Dawi-
da. W przypadku psalmu 51 paryskie miniatorstwo
nie wykształciło trwałego schematu ilustracyjnego,
a jego dekoracja, choć nieczęsta, oferowała kilka
różnych rozwiązań. Bez wątpienia nie pozostawa-
ły one bez związku z ikonografią psałterzy franko-
flamandzkich; w modlitewnikach północnych deko-
racja tego właśnie psalmu podlegała największemu
zróżnicowaniu, a poszczególne jej warianty stano-
wią jedno z kryteriów systematyzacji kodeksów
pochodzących z interesującego nas regionu.
Największą grupę psałterzy z cyklem Dawido-
wym stanowią rękopisy, które w inicjale psalmu 51
zawierają wyobrażenie stojącego przed Dawidem
szatana. Ich program ikonograficzny przeważnie
powtarza opisany wyżej schemat paryski, a ściślej —
5 W niektórych przypadkach pomijano scenę walki Dawi-
da z Goliatem, ograniczając dekorację do wizerunku Dawida
grającego na harfie.
6 Niekiedy pojawiała się w tym miejscu postać tronującego
Dawida. O przedstawieniach Dawida w ikonografii ps. 109 zob.
J. Ziętkiewicz-Kotz, Iluminowany późnoromański psałterz
francuski w Bibliotece Narodowej w Warszawie (akc. 9780) [w:]
Artifex doctus. Studia z historii sztuki dedykowane Profesorowi
Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin [w dru-
ku].
37
dekoracją figuralną; panująca od początku stulecia
tendencja do stosowania liturgicznego podziału 8-
dzielnego, w drugiej jego tercji przybrała kształt obo-
wiązującej powszechnie zasady. Tymczasem w psał-
terzach franko-flamandzkich, wzorem angielskim
i niemieckim, przeważającą część kodeksów zdobio-
no wedle podziału 10-dzielnego, a podział liturgicz-
ny stosowano w nich rzadko.
Pod względem ikonografii cykle północne
w znacznym stopniu bazowały na schemacie pary-
skim, w którym poszczególne ilustracje w sposób
dosłowny odnosiły się do pierwszego wersu zdobio-
nych pieśni. Przede wszystkim przyjęła się w nich
większość scen utrwalonych w Paryżu jako ilustra-
cje ośmiu psalmów podziału liturgicznego4. Psalm 1
ilustrowano więc powszechnie wizerunkiem muzy-
kującego Dawida oraz sceną jego zwycięstwa nad
Goliatem5. Psalm 38 zawierał przedstawienie Dawi-
da wskazującego na usta, niekiedy ukazanego przed
obliczem Chrystusa. Psalm 52 otwierało wyobraże-
nie głupca dzierżącego maczugę i chleb, któremu
często towarzyszył Dawid, czasami zaś szatan bądź
Chrystus. Psalm 68 tradycyjnie zdobiony był wy-
obrażeniem tonącego Dawida, a psalm 80 — Dawi-
da muzykującego. Psalm 97 otwierało przedstawie-
nie śpiewających duchownych, a psalm 109 — wy-
obrażenie Świętej Trójcy lub, rzadziej, tronującego
Chrystusa6. Pośród psalmów podziału liturgicznego
wyjątek stanowił jedynie psalm 26. W Paryżu zdo-
biono go najczęściej scenami Namaszczenia lub Ko-
ronacji Dawida, a zatem przedstawieniami ilustru-
jącymi tytuł psalmu („Psalm Dawida, pierwej niźli
był pomazany”), nie zaś jego tekst właściwy. Znacz-
nie rzadziej odnosił się do pierwszego wersu pieśni,
w którym to psalmista zwraca się do Boga, nazywa-
jąc Go swoim „światłem i zbawieniem”: ilustracja
tego fragmentu przedstawiała Dawida wskazujące-
go na oczy. W iluminatorstwie Północy właśnie to
drugie wyobrażenie, nie zaś typowa dla paryskich
psałterzy scena historyczna, zyskało największą
popularność.
num oraz pierwszy odmawiany w niedzielne nieszpory; były to psal-
my: 1, 26, 38, 52, 68, 80, 97 i 109). Z połączenia powyższych
systemów powstał podział 10-dzielny, w którym do ośmiu psal-
mów „liturgicznych” dodano właściwe dla podziału trójdzielnego
psalmy 51 i 101 (ps. 1 był wspólny dla obu systemów). Ten ostatni
podział, powszechny w kręgu angielskim i niemieckim, stosowa-
no także we Francji aż do przełomu XII i XIII stulecia.
4 O cyklu paryskim m.in. Haseloff, o.c., s. 21-33, tabele
4-6.
3. Psalm 51, inicjał Q: Dawid i szatan. Psałterz, Vesoul BM 6,
fol. 84v° (fot. IRTH-CNRS)
Kwestia pozostałych dwóch psalmów — właści-
wych dla podziału 10-dzielnego — wydaje się nieco
bardziej złożona. W Paryżu rzadko zdobiony psalm
101 ilustrowano wizerunkiem modlącego się Dawi-
da. W przypadku psalmu 51 paryskie miniatorstwo
nie wykształciło trwałego schematu ilustracyjnego,
a jego dekoracja, choć nieczęsta, oferowała kilka
różnych rozwiązań. Bez wątpienia nie pozostawa-
ły one bez związku z ikonografią psałterzy franko-
flamandzkich; w modlitewnikach północnych deko-
racja tego właśnie psalmu podlegała największemu
zróżnicowaniu, a poszczególne jej warianty stano-
wią jedno z kryteriów systematyzacji kodeksów
pochodzących z interesującego nas regionu.
Największą grupę psałterzy z cyklem Dawido-
wym stanowią rękopisy, które w inicjale psalmu 51
zawierają wyobrażenie stojącego przed Dawidem
szatana. Ich program ikonograficzny przeważnie
powtarza opisany wyżej schemat paryski, a ściślej —
5 W niektórych przypadkach pomijano scenę walki Dawi-
da z Goliatem, ograniczając dekorację do wizerunku Dawida
grającego na harfie.
6 Niekiedy pojawiała się w tym miejscu postać tronującego
Dawida. O przedstawieniach Dawida w ikonografii ps. 109 zob.
J. Ziętkiewicz-Kotz, Iluminowany późnoromański psałterz
francuski w Bibliotece Narodowej w Warszawie (akc. 9780) [w:]
Artifex doctus. Studia z historii sztuki dedykowane Profesorowi
Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin [w dru-
ku].
37