DOI Artikel:
Mroziewicz, Karolina: Regum Poloniae icones Tomasza Tretera ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie i szwedzkie wątki w losach serii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38234#0027
26
pierwszy Stefan Komornicki* i * 3. Na podstawie filigranu
z herbem Amsterdamu, który sklasyfikował jako wystę-
pujący w drugiej połowie XVII w., Komornicki hipote-
tycznie połączył odbitki z działalnością Macieja Kazimie-
rza Tretera (1623-1692), który w latach 80. XVII w. wydał
w Krakowie dwie prace stryjecznego dziadka4.
Egzemplarz z Ossolineum dokładniej opisała Maria
Ochońska, a kolejni badacze ustalili sfragistyczne, ma-
larskie, rzeźbiarskie oraz graficzne wzory, którymi posłu-
żył się Treter, oraz określili artystyczną i ideową wymowę
serii5. Ochońska i Tadeusz Chrzanowski zwrócili uwagę
się z tarczy herbowej o trzech wertykalnych polach, z których
środkowe jest najszersze i mieści w sobie trzy krzyże św. An-
drzeja, ustawione jeden pod drugim, podtrzymywanej przez dwa
lwy o zawiniętych do zewnątrz lub wewnątrz ogonach i zwień-
czonej zamkniętą koroną ozdobioną piórami. Sposób opracowa-
nia korony i ukazania lwów jest odmienny w poszczególnych wa-
riantach. Dwa znaki wodne (pierwszy - znajdujący się na karcie
z przedstawieniem Bolesława Śmiałego i Zygmunta Starego; dru-
gi - widoczny na karcie z wizerunkiem Siemomysła, Popiela II
i Władysława Warneńczyka) można zidentyfikować odpowied-
nio jako notowany przez Erika Hinterdinga wariant A, podtyp ea,
występujący około 1655 r., oraz wariant A, podtyp b, datowany na
1645 r.: E. Hinterding, Rembrandt as an Etcher: Catalogues of Wa-
termarks, Ouderkerkaan den Ijsselt 2006, t. 2: Illustrations, s. 18,
15, filigran A-e-a_FRC-i09 oraz A-b_BMFA-HDP 593; t. 3: Text,
s. 26. Poza tym czytelny jest także wariant znaku wodnego a sto-
jącymi na platformie lwami, których ogony wywinięte są do we-
wnątrz, nienotowany przez Hinterdinga. Na karcie z przedstawie-
niem Mieszka oraz Przemysława II widoczny jest fragment mo-
nogramu G.M. O istnieniu dwu innych egzemplarzy Regum Polo-
niae icones - sztokholmskiego oraz niezawierającego podobizny
Zygmunta III Wazy egzemplarza ze zbiorów Eskurialu - wspo-
mina Grażyna Jurkowlaniec (Sprawczość rycin. Rzymska twór-
czość graficzna Tomasza Tretera i jej europejskie oddziaływanie,
Kraków 2017, s. 268-269 [Ars Vetus et Nova, red. W. Bałus, 44]).
Chciałabym w tym miejscu podziękować serdecznie Autorce za
podzielenie się swoimi uwagami i obserwacjami na temat Icones.
3 S. Komornicki, Essai d’une iconographie du roi Etienne Batory,
Cracovie 1935, s. 479-481. Wcześniejsza, krótka nota katalogowa
(Stare ryciny. Katalog wystawy urządzonej na dochód Tow. Dzie-
ciątka Jezus staraniem Eleonory Ks. Lubomirskiej we Lwowie 1918
roku, Lwów 1918, s. 5) pod nr. 2. listy obiektów zatytułowanych
„Portrety zbiorowe i drzewa genealogiczne” podaje Regum Polo-
niae icones Tomasza Tretera z adresem wydania z karty tytułowej,
tj. Romae 1591.
4 S. Komornicki, Essai d’une iconographie du roi Etienne Batory,
s. 480-481 (jak w przyp. 3). Za nim przyjmuje tę hipotezę Sta-
nisław Estreicher (1869-1939) i wszyscy kolejni monografiści cy-
klu. Wydane przez Macieja Kazimierza Tretera prace obejmują
wydrukowane u Franciszka Cezarego De Episcopatu et Episcopis
Ecclesiae Varmiensis (1685) oraz Theatrum Virtutum D. Stanislai
Hosii (1685,1686). Znane mi egzemplarze tych prac zostały odbite
na papierze z podkrakowskich papierni.
5 M. Ochońska, Zabytek szesnastowiecznego rytownictwa Regum
Poloniae Icones Tomasza Tretera w zbiorach Ossolineum, „Ze
na starannie wykonaną skórzaną oprawę tomu, na której
odbito wizerunki Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta
i Stefana Batorego, znane z szesnastowiecznych monet6.
W centralnym miejscu oprawy odbito awers medalu z po-
dobiznami Zygmunta III i Anny Austriaczki (0 45 mm),
wykonanego przez Rudolfa Lehmanna w Poznaniu
w 1596 r. i gloryfikującego unię Polski i Szwecji7. Do ich
obserwacji warto także dodać, że dekoracja oprawy, wy-
konana zapewne w XX w. i imitująca jedynie renesanso-
we oprawy*, stanowi ciekawe nawiązanie do treści książki
skarbca kultury. Biuletyn informacyjny Zakładu im. Ossoliń-
skich - Biblioteki Polskiej Akademii Nauk”, 1955, z. 1 (7), s. 273-
289; E. Chojecka, Drzeworyty kroniki Joachima Bielskiego i zagi-
nione gobeliny Anny Jagiellonki. Ze studiów nad związkami arty-
stycznymi Krakowa i Brzegu w XVI w., „Roczniki Sztuki Śląskiej”,
7,1970, s. 60-62; L. Kajzer, Średniowieczne źródła pomysłów iko-
nograficznych Tomasza Tretera, „Komunikaty Mazursko-War-
mińskie”, 1972, nr 4, s. 507-514; B. Stawiarska, Źródła ikono-
graficzne pocztu władców polskich Tomasza Tretera, „Sprawozda-
nia Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk
o Sztuce”, 1981, nr 98, s. 63-67; T. Chrzanowski, Działalność ar-
tystyczna Tomasza Tretera, s. 163-173 (jak w przyp. 1); T. Jakimo-
wicz, Temat historyczny w sztuce epoki ostatnich Jagiellonów, War-
szawa 1985, s. 85-86; J. Talbierska, Grafika XVII wieku w Pol-
sce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła. Warszawa 2011, s. 106-107;
H.-J. Bömelburg, Polska myśl historyczna a humanistyczna histo-
ria narodowa (1500-1700), przeł. Z. Owczarek, wprow. A. Lawaty,
Kraków 2011 [wyd. niem. 2006], s. 419-420; G. Jurkowlaniec,
Sprawczość rycin, s. 267-277 (jak w przyp. 2).
6 M. Ochońska, Zabytek szesnastowiecznego rytownictwa, s. 275
(jak w przyp. 5).
7 Na temat medalu Zygmunta III zob. szerzej: M. Gumowski, Me-
dale Zygmunta III, Kraków 1924, nr 41, s. 47-48; M. Stahr, Meda-
le Wazów w Polsce 1587-1668, Wrocław 1990, s. 55, nr 11; A. Szcze-
cina-Berkan, Medal Zygmunta III i Anny Austriaczki, [w:] Orzeł
i Trzy Korony. Sąsiedztwo polsko-szwedzkie nad Bałtykiem w epo-
ce nowożytnej (XVI-XVIII w.). Wystawa, Zamek Królewski w War-
szawie, 8 kwietnia - 7 lipca [2002 r.j, red. K. Połujan, Warszawa
2002, s. 134.
8 Oprawę poddano gruntownej konserwacji w 2003 r. - oczysz-
czono skórę, wyprostowano zapinki i zamontowano je na prze-
dłużonych paskach. Informację na temat późnego datowania
zawdzięczam dr. Arkadiuszowi Wagnerowi z Uniwersytetu Mi-
kołaja Kopernika w Toruniu, któremu serdecznie w tym miej-
scu dziękuję za listowne konsultacje. O nowożytnych oprawach
z medalionowymi przedstawieniami władców zob.: A. Hobson,
Humanists and Bookbinders: The Origins and Diffusion of the Hu-
manistic Bookbinding 1459-1559, with a Census of Historiated Pla-
quette and Medallion Bindings of the Renaissance, Cambridge
1989, s. 127-147. Zob. także M. Jarosławiecka-Gąsiorowska,
Ikonografia świecka na oprawach XVI i XVII w., „Roczniki Biblio-
teki Narodowej”, 6, 1970, s. 315-337; A. Wagner, Poznańskie ra-
dełko jagiellońskie z lat czterdziestych XVI. Problem treści ideowo-
-politycznych i wzorów ikonograficznych, „Roczniki Biblioteczne”,
56, 2012, s. 83-111; H. Widacka, Portrety Zygmunta II Augusta na
plakietach introligatorskich XVI w., „Kronika Zamkowa. Biuletyn
pierwszy Stefan Komornicki* i * 3. Na podstawie filigranu
z herbem Amsterdamu, który sklasyfikował jako wystę-
pujący w drugiej połowie XVII w., Komornicki hipote-
tycznie połączył odbitki z działalnością Macieja Kazimie-
rza Tretera (1623-1692), który w latach 80. XVII w. wydał
w Krakowie dwie prace stryjecznego dziadka4.
Egzemplarz z Ossolineum dokładniej opisała Maria
Ochońska, a kolejni badacze ustalili sfragistyczne, ma-
larskie, rzeźbiarskie oraz graficzne wzory, którymi posłu-
żył się Treter, oraz określili artystyczną i ideową wymowę
serii5. Ochońska i Tadeusz Chrzanowski zwrócili uwagę
się z tarczy herbowej o trzech wertykalnych polach, z których
środkowe jest najszersze i mieści w sobie trzy krzyże św. An-
drzeja, ustawione jeden pod drugim, podtrzymywanej przez dwa
lwy o zawiniętych do zewnątrz lub wewnątrz ogonach i zwień-
czonej zamkniętą koroną ozdobioną piórami. Sposób opracowa-
nia korony i ukazania lwów jest odmienny w poszczególnych wa-
riantach. Dwa znaki wodne (pierwszy - znajdujący się na karcie
z przedstawieniem Bolesława Śmiałego i Zygmunta Starego; dru-
gi - widoczny na karcie z wizerunkiem Siemomysła, Popiela II
i Władysława Warneńczyka) można zidentyfikować odpowied-
nio jako notowany przez Erika Hinterdinga wariant A, podtyp ea,
występujący około 1655 r., oraz wariant A, podtyp b, datowany na
1645 r.: E. Hinterding, Rembrandt as an Etcher: Catalogues of Wa-
termarks, Ouderkerkaan den Ijsselt 2006, t. 2: Illustrations, s. 18,
15, filigran A-e-a_FRC-i09 oraz A-b_BMFA-HDP 593; t. 3: Text,
s. 26. Poza tym czytelny jest także wariant znaku wodnego a sto-
jącymi na platformie lwami, których ogony wywinięte są do we-
wnątrz, nienotowany przez Hinterdinga. Na karcie z przedstawie-
niem Mieszka oraz Przemysława II widoczny jest fragment mo-
nogramu G.M. O istnieniu dwu innych egzemplarzy Regum Polo-
niae icones - sztokholmskiego oraz niezawierającego podobizny
Zygmunta III Wazy egzemplarza ze zbiorów Eskurialu - wspo-
mina Grażyna Jurkowlaniec (Sprawczość rycin. Rzymska twór-
czość graficzna Tomasza Tretera i jej europejskie oddziaływanie,
Kraków 2017, s. 268-269 [Ars Vetus et Nova, red. W. Bałus, 44]).
Chciałabym w tym miejscu podziękować serdecznie Autorce za
podzielenie się swoimi uwagami i obserwacjami na temat Icones.
3 S. Komornicki, Essai d’une iconographie du roi Etienne Batory,
Cracovie 1935, s. 479-481. Wcześniejsza, krótka nota katalogowa
(Stare ryciny. Katalog wystawy urządzonej na dochód Tow. Dzie-
ciątka Jezus staraniem Eleonory Ks. Lubomirskiej we Lwowie 1918
roku, Lwów 1918, s. 5) pod nr. 2. listy obiektów zatytułowanych
„Portrety zbiorowe i drzewa genealogiczne” podaje Regum Polo-
niae icones Tomasza Tretera z adresem wydania z karty tytułowej,
tj. Romae 1591.
4 S. Komornicki, Essai d’une iconographie du roi Etienne Batory,
s. 480-481 (jak w przyp. 3). Za nim przyjmuje tę hipotezę Sta-
nisław Estreicher (1869-1939) i wszyscy kolejni monografiści cy-
klu. Wydane przez Macieja Kazimierza Tretera prace obejmują
wydrukowane u Franciszka Cezarego De Episcopatu et Episcopis
Ecclesiae Varmiensis (1685) oraz Theatrum Virtutum D. Stanislai
Hosii (1685,1686). Znane mi egzemplarze tych prac zostały odbite
na papierze z podkrakowskich papierni.
5 M. Ochońska, Zabytek szesnastowiecznego rytownictwa Regum
Poloniae Icones Tomasza Tretera w zbiorach Ossolineum, „Ze
na starannie wykonaną skórzaną oprawę tomu, na której
odbito wizerunki Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta
i Stefana Batorego, znane z szesnastowiecznych monet6.
W centralnym miejscu oprawy odbito awers medalu z po-
dobiznami Zygmunta III i Anny Austriaczki (0 45 mm),
wykonanego przez Rudolfa Lehmanna w Poznaniu
w 1596 r. i gloryfikującego unię Polski i Szwecji7. Do ich
obserwacji warto także dodać, że dekoracja oprawy, wy-
konana zapewne w XX w. i imitująca jedynie renesanso-
we oprawy*, stanowi ciekawe nawiązanie do treści książki
skarbca kultury. Biuletyn informacyjny Zakładu im. Ossoliń-
skich - Biblioteki Polskiej Akademii Nauk”, 1955, z. 1 (7), s. 273-
289; E. Chojecka, Drzeworyty kroniki Joachima Bielskiego i zagi-
nione gobeliny Anny Jagiellonki. Ze studiów nad związkami arty-
stycznymi Krakowa i Brzegu w XVI w., „Roczniki Sztuki Śląskiej”,
7,1970, s. 60-62; L. Kajzer, Średniowieczne źródła pomysłów iko-
nograficznych Tomasza Tretera, „Komunikaty Mazursko-War-
mińskie”, 1972, nr 4, s. 507-514; B. Stawiarska, Źródła ikono-
graficzne pocztu władców polskich Tomasza Tretera, „Sprawozda-
nia Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk
o Sztuce”, 1981, nr 98, s. 63-67; T. Chrzanowski, Działalność ar-
tystyczna Tomasza Tretera, s. 163-173 (jak w przyp. 1); T. Jakimo-
wicz, Temat historyczny w sztuce epoki ostatnich Jagiellonów, War-
szawa 1985, s. 85-86; J. Talbierska, Grafika XVII wieku w Pol-
sce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła. Warszawa 2011, s. 106-107;
H.-J. Bömelburg, Polska myśl historyczna a humanistyczna histo-
ria narodowa (1500-1700), przeł. Z. Owczarek, wprow. A. Lawaty,
Kraków 2011 [wyd. niem. 2006], s. 419-420; G. Jurkowlaniec,
Sprawczość rycin, s. 267-277 (jak w przyp. 2).
6 M. Ochońska, Zabytek szesnastowiecznego rytownictwa, s. 275
(jak w przyp. 5).
7 Na temat medalu Zygmunta III zob. szerzej: M. Gumowski, Me-
dale Zygmunta III, Kraków 1924, nr 41, s. 47-48; M. Stahr, Meda-
le Wazów w Polsce 1587-1668, Wrocław 1990, s. 55, nr 11; A. Szcze-
cina-Berkan, Medal Zygmunta III i Anny Austriaczki, [w:] Orzeł
i Trzy Korony. Sąsiedztwo polsko-szwedzkie nad Bałtykiem w epo-
ce nowożytnej (XVI-XVIII w.). Wystawa, Zamek Królewski w War-
szawie, 8 kwietnia - 7 lipca [2002 r.j, red. K. Połujan, Warszawa
2002, s. 134.
8 Oprawę poddano gruntownej konserwacji w 2003 r. - oczysz-
czono skórę, wyprostowano zapinki i zamontowano je na prze-
dłużonych paskach. Informację na temat późnego datowania
zawdzięczam dr. Arkadiuszowi Wagnerowi z Uniwersytetu Mi-
kołaja Kopernika w Toruniu, któremu serdecznie w tym miej-
scu dziękuję za listowne konsultacje. O nowożytnych oprawach
z medalionowymi przedstawieniami władców zob.: A. Hobson,
Humanists and Bookbinders: The Origins and Diffusion of the Hu-
manistic Bookbinding 1459-1559, with a Census of Historiated Pla-
quette and Medallion Bindings of the Renaissance, Cambridge
1989, s. 127-147. Zob. także M. Jarosławiecka-Gąsiorowska,
Ikonografia świecka na oprawach XVI i XVII w., „Roczniki Biblio-
teki Narodowej”, 6, 1970, s. 315-337; A. Wagner, Poznańskie ra-
dełko jagiellońskie z lat czterdziestych XVI. Problem treści ideowo-
-politycznych i wzorów ikonograficznych, „Roczniki Biblioteczne”,
56, 2012, s. 83-111; H. Widacka, Portrety Zygmunta II Augusta na
plakietach introligatorskich XVI w., „Kronika Zamkowa. Biuletyn