DOI Artikel:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0037
36
badawczego tą frapującą kwestią nie może jednak dziwić,
a to ze względu na znaczenie obu budowli - fara w Ko-
szycach jest bez wątpienia najważniejszą i najwspanialszą
świątynią późnogotycką na Górnych Węgrzech, a nawa po-
łudniowa kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu to - zda-
niem Adama Miłobędzkiego - „najwybitniejszy zabytek
średniowiecznej kamieniarki w Polsce”* * * * 5 6, przynajmniej tej
czysto architektonicznej. Co równie istotne, niezwykłe za-
łożenia portalowe obu budowli cechują się niepowtarzal-
nością projektu architektonicznego, a jednocześnie wyka-
zują szereg pokrewnych motywów i pomysłów kompozy-
cyjnych, co doprowadziło większość badaczy do przeko-
nania o bezpośrednim związku genetycznym tych dzieł.
Jednak niepotwierdzony źródłowo czas powstania, a także
- mówiąc wprost - wynikająca z kraju pochodzenia per-
spektywa badawcza przynajmniej części autorów, przekła-
dały się na diametralnie odmienne poglądy w sprawie da-
towania, a tym samym kierunku artystycznych zależności
portali z Krakowa i Koszyc.
Niedawna publikacja wnikliwej monografii architektury
kościoła koszyckiego dała Timowi Juckesowi okazję do po-
nownego zajęcia się tym tematem7. Ciekawe, choć dysku-
syjne ustalenia tego badacza pobudzają jednak do zdecydo-
wanej polemiki, rzecz jasna sine ira et studio, której poświę-
cony jest niniejszy artykuł. Jego głównym celem jest próba
udzielenia definitywnej odpowiedzi na pytanie o względną
i bezwzględną chronologię tych portali oraz charakter ich
artystycznej relacji. Warunkiem rozwiązania tego zadania
będzie przedstawienie nowych obserwacji na temat archi-
tektury południowej nawy i kruchty kazimierskiego koś-
cioła Augustianów, które - mimo świetnych rozpraw Marii
S. Tóth, Kaschau, Elisabethkirche, von der Westfassade her betrach-
tet, „Müvészettörténeti Értesitó”, 42, 1993, s. 113-139 [wersja skró-
cona opublikowana w: Gothic Architectures in Poland, Bohemia,
Slovakia and Hungary, red. L. Kalinowski et al., tłum. K. Malcha-
rek, Cracow 1992 (= Niedzica Seminars, 7), s. 51-54; E. Marosi,
Architektura prvej polovice 15. storoćia na Spisi a vychodnom Slo-
vensku. Dóm sv. Alźbety v Kośicach, [w:J Gotika. Dejiny slovenského
umenia, red. D. Buran, Bratislava 2003, s. 206-223, 638-639; idem,
Das künstlerische Erbe der Zeit Sigismunds. Auftakt zur Spätgotik,
[w:J Sigismundus Rex et Imperator. Kunst und Kultur zur Zeit Sigis-
munds von Luxemburg 1387-1437, kat. wyst., red. I. Takacs, Mainz
am Rhein 2006, s. 559-560; S. Tóth, Kaschau, Pfarrkirche Sankt
Elisabeth, [w:J ibidem, s. 652-654.
5 T. Juckes, Sigismund and Kosice. Architecture and Patronage in
Hungary around 1400, [w:] Kunst als Herrschaftsinstrument. Böh-
men und das Heilige Römische Reich unter den Luxemburgern im
europäischen Kontext, red. J. Fajt, A. Langer, Berlin-München
2009, s. 409-423; idem, The Parish and Pilgrimage Church of St
Elizabeth in Kosice. Town, Court, and Architecture in Late Medi-
eval Hungary, Turnhout 2011 (= Architectura Medii Aevi, 6).
6 A. Miłobędzki, Zarys dziejów, s. 85 (jak w przyp. 2).
7 T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 67-70, 96-125,
199-208, 213 [tam pełne zestawienie literatury na temat kościoła
św. Elżbiety w Koszycach] (jak w przyp. 5).
Krasnowolskiej i Marcina Szymy - wciąż pozostają przeba-
dane słabiej niż wielka fara koszycka.
Na początek wypada przypomnieć główne stanowiska
badawcze, które w kwestii omawianego tu zagadnienia pre-
zentowano w dotychczasowej literaturze. Dobroslava i Vac-
lav Menclowie jako pierwsi przedstawili pogląd, że portale
w Krakowie i Koszycach są dziełem tego samego warszta-
tu, który najpierw pracował na Kazimierzu, a przed 1414 r.
przeniósł się do górnowęgierskiej metropolii, by tam około
lat 1420-1430 wykonać oprawę wejść kościoła św. Elżbie-
ty8. W późniejszych publikacjach Vaclav Menel nadal był
przekonany o genetycznej zależności portali koszyckich od
krakowskich, ale nie uznawał już ich wspólnego autorstwa.
W twórcy południowej nawy kościoła św. Katarzyny, wyka-
zującej liczne cechy architektury parleròwskiej, widział Mi-
kołaja Wernera z Pragi, który (poza potwierdzonym źród-
łowo korpusem kościoła Panny Marii)9 * miał też odpowia-
dać za budowę fary Bożego Ciała na Kazimierzu. Zdaniem
Menela, znajomością form architektonicznych kręgu Piotra
Parlera wykazali się również kamieniarze czynni w Koszy-
cach, ale wiedzę tę mieliby zawdzięczać przede wszystkim
inspiracji wiodącej via Kraków10.
Ten ostatni pogląd czeskiego badacza, a także zapro-
ponowane przez niego atrybucje, odrzuciła Maria Kras-
nowolska, która wspaniałe portale górnowęgierskiej fary,
znacznie okazalsze od tych z Kazimierza, uznała za „rezul-
tat zetknięcia się kamieniarzy krakowskich z kamienia-
rzami kręgu poparlerowskiego”11. Jednocześnie wnikliwe
badania architektury południowej nawy kościoła św. Ka-
tarzyny oraz analiza źródeł pisanych pozwoliły jej wyka-
zać, że ta część świątyni musiała być gotowa w pierwszych
latach XV w., a więc przed początkiem prac w Koszycach.
W kamieniarce kazimierskiej widziała zaś dzieło warszta-
tu, który liczne motywy parlerowskie potrafił twórczo ze-
spolić z rozwiązaniami o lokalnej, krakowskiej genezie12.
Konkluzje Marii Krasnowolskiej zostały powszechnie
przyjęte przez polskich autorów13, z Marcinem Szymą na
czele, który w swym wnikliwym studium mógł potwier-
dzić większość ustaleń badaczki14.
Odmienne stanowisko przedstawili natomiast ucze-
ni węgierscy. Jako pierwszy na ten temat wypowie-
dział się Laszló Gerevich, który za przedwczesne uznał
8 D. i V. Menclovi, O ućasti, s. 272-275 (jak w przyp. 3).
9 Na ten temat zob. J. Adamski, Kim był Heynricus Parlirer zatrud-
niony przy budowie kościoła Mariackiego w Krakowie?, referat wy-
głoszony na konferencji „Jako serce pośrodku ciała...”. Dzieje arty-
styczne kościoła Mariackiego w Krakowie, Kraków 24-26 IV 2016
[materiały w przygotowaniu].
10 V Mencl, Vzt’ahy, s. 45-50 (jak w przyp. 3); idem, Goticka architek-
tura Kośic, „Vlastivedny Ćasopis (Pamiatky a Muzea)”, 15,1966, s. 25.
11 M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 43 (jak w przyp. 2).
12 Ibidem, s. 30-44.
13 Między innymi: A. Miłobędzki, Kraków - Kazimierz, s. 479 (jak
w przyp. 2); A. Grzybkowski, Gotycka architektura, s. 122-123
(jak w przyp. 2); P. Pajor, Pinakle, s. 58 (jak w przyp. 2).
14 M. Szyma, Nawa południowa, s. 21-49 (jak w przyp. 2).
badawczego tą frapującą kwestią nie może jednak dziwić,
a to ze względu na znaczenie obu budowli - fara w Ko-
szycach jest bez wątpienia najważniejszą i najwspanialszą
świątynią późnogotycką na Górnych Węgrzech, a nawa po-
łudniowa kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu to - zda-
niem Adama Miłobędzkiego - „najwybitniejszy zabytek
średniowiecznej kamieniarki w Polsce”* * * * 5 6, przynajmniej tej
czysto architektonicznej. Co równie istotne, niezwykłe za-
łożenia portalowe obu budowli cechują się niepowtarzal-
nością projektu architektonicznego, a jednocześnie wyka-
zują szereg pokrewnych motywów i pomysłów kompozy-
cyjnych, co doprowadziło większość badaczy do przeko-
nania o bezpośrednim związku genetycznym tych dzieł.
Jednak niepotwierdzony źródłowo czas powstania, a także
- mówiąc wprost - wynikająca z kraju pochodzenia per-
spektywa badawcza przynajmniej części autorów, przekła-
dały się na diametralnie odmienne poglądy w sprawie da-
towania, a tym samym kierunku artystycznych zależności
portali z Krakowa i Koszyc.
Niedawna publikacja wnikliwej monografii architektury
kościoła koszyckiego dała Timowi Juckesowi okazję do po-
nownego zajęcia się tym tematem7. Ciekawe, choć dysku-
syjne ustalenia tego badacza pobudzają jednak do zdecydo-
wanej polemiki, rzecz jasna sine ira et studio, której poświę-
cony jest niniejszy artykuł. Jego głównym celem jest próba
udzielenia definitywnej odpowiedzi na pytanie o względną
i bezwzględną chronologię tych portali oraz charakter ich
artystycznej relacji. Warunkiem rozwiązania tego zadania
będzie przedstawienie nowych obserwacji na temat archi-
tektury południowej nawy i kruchty kazimierskiego koś-
cioła Augustianów, które - mimo świetnych rozpraw Marii
S. Tóth, Kaschau, Elisabethkirche, von der Westfassade her betrach-
tet, „Müvészettörténeti Értesitó”, 42, 1993, s. 113-139 [wersja skró-
cona opublikowana w: Gothic Architectures in Poland, Bohemia,
Slovakia and Hungary, red. L. Kalinowski et al., tłum. K. Malcha-
rek, Cracow 1992 (= Niedzica Seminars, 7), s. 51-54; E. Marosi,
Architektura prvej polovice 15. storoćia na Spisi a vychodnom Slo-
vensku. Dóm sv. Alźbety v Kośicach, [w:J Gotika. Dejiny slovenského
umenia, red. D. Buran, Bratislava 2003, s. 206-223, 638-639; idem,
Das künstlerische Erbe der Zeit Sigismunds. Auftakt zur Spätgotik,
[w:J Sigismundus Rex et Imperator. Kunst und Kultur zur Zeit Sigis-
munds von Luxemburg 1387-1437, kat. wyst., red. I. Takacs, Mainz
am Rhein 2006, s. 559-560; S. Tóth, Kaschau, Pfarrkirche Sankt
Elisabeth, [w:J ibidem, s. 652-654.
5 T. Juckes, Sigismund and Kosice. Architecture and Patronage in
Hungary around 1400, [w:] Kunst als Herrschaftsinstrument. Böh-
men und das Heilige Römische Reich unter den Luxemburgern im
europäischen Kontext, red. J. Fajt, A. Langer, Berlin-München
2009, s. 409-423; idem, The Parish and Pilgrimage Church of St
Elizabeth in Kosice. Town, Court, and Architecture in Late Medi-
eval Hungary, Turnhout 2011 (= Architectura Medii Aevi, 6).
6 A. Miłobędzki, Zarys dziejów, s. 85 (jak w przyp. 2).
7 T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 67-70, 96-125,
199-208, 213 [tam pełne zestawienie literatury na temat kościoła
św. Elżbiety w Koszycach] (jak w przyp. 5).
Krasnowolskiej i Marcina Szymy - wciąż pozostają przeba-
dane słabiej niż wielka fara koszycka.
Na początek wypada przypomnieć główne stanowiska
badawcze, które w kwestii omawianego tu zagadnienia pre-
zentowano w dotychczasowej literaturze. Dobroslava i Vac-
lav Menclowie jako pierwsi przedstawili pogląd, że portale
w Krakowie i Koszycach są dziełem tego samego warszta-
tu, który najpierw pracował na Kazimierzu, a przed 1414 r.
przeniósł się do górnowęgierskiej metropolii, by tam około
lat 1420-1430 wykonać oprawę wejść kościoła św. Elżbie-
ty8. W późniejszych publikacjach Vaclav Menel nadal był
przekonany o genetycznej zależności portali koszyckich od
krakowskich, ale nie uznawał już ich wspólnego autorstwa.
W twórcy południowej nawy kościoła św. Katarzyny, wyka-
zującej liczne cechy architektury parleròwskiej, widział Mi-
kołaja Wernera z Pragi, który (poza potwierdzonym źród-
łowo korpusem kościoła Panny Marii)9 * miał też odpowia-
dać za budowę fary Bożego Ciała na Kazimierzu. Zdaniem
Menela, znajomością form architektonicznych kręgu Piotra
Parlera wykazali się również kamieniarze czynni w Koszy-
cach, ale wiedzę tę mieliby zawdzięczać przede wszystkim
inspiracji wiodącej via Kraków10.
Ten ostatni pogląd czeskiego badacza, a także zapro-
ponowane przez niego atrybucje, odrzuciła Maria Kras-
nowolska, która wspaniałe portale górnowęgierskiej fary,
znacznie okazalsze od tych z Kazimierza, uznała za „rezul-
tat zetknięcia się kamieniarzy krakowskich z kamienia-
rzami kręgu poparlerowskiego”11. Jednocześnie wnikliwe
badania architektury południowej nawy kościoła św. Ka-
tarzyny oraz analiza źródeł pisanych pozwoliły jej wyka-
zać, że ta część świątyni musiała być gotowa w pierwszych
latach XV w., a więc przed początkiem prac w Koszycach.
W kamieniarce kazimierskiej widziała zaś dzieło warszta-
tu, który liczne motywy parlerowskie potrafił twórczo ze-
spolić z rozwiązaniami o lokalnej, krakowskiej genezie12.
Konkluzje Marii Krasnowolskiej zostały powszechnie
przyjęte przez polskich autorów13, z Marcinem Szymą na
czele, który w swym wnikliwym studium mógł potwier-
dzić większość ustaleń badaczki14.
Odmienne stanowisko przedstawili natomiast ucze-
ni węgierscy. Jako pierwszy na ten temat wypowie-
dział się Laszló Gerevich, który za przedwczesne uznał
8 D. i V. Menclovi, O ućasti, s. 272-275 (jak w przyp. 3).
9 Na ten temat zob. J. Adamski, Kim był Heynricus Parlirer zatrud-
niony przy budowie kościoła Mariackiego w Krakowie?, referat wy-
głoszony na konferencji „Jako serce pośrodku ciała...”. Dzieje arty-
styczne kościoła Mariackiego w Krakowie, Kraków 24-26 IV 2016
[materiały w przygotowaniu].
10 V Mencl, Vzt’ahy, s. 45-50 (jak w przyp. 3); idem, Goticka architek-
tura Kośic, „Vlastivedny Ćasopis (Pamiatky a Muzea)”, 15,1966, s. 25.
11 M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 43 (jak w przyp. 2).
12 Ibidem, s. 30-44.
13 Między innymi: A. Miłobędzki, Kraków - Kazimierz, s. 479 (jak
w przyp. 2); A. Grzybkowski, Gotycka architektura, s. 122-123
(jak w przyp. 2); P. Pajor, Pinakle, s. 58 (jak w przyp. 2).
14 M. Szyma, Nawa południowa, s. 21-49 (jak w przyp. 2).