DOI Artikel:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0039
38
2. Kraków, kościół św. Katarzyny na Kazimierzu, górna część oście-
ży portalu w kruchcie południowej. Fot. ƒ. Adamski
tej świątyni wyznaczył na podstawie analizy stylowej na
pierwsze lata XV w., a w wybujałych formach ich zwień-
czeń widział konsekwencję rozwoju założeń portalowych
w architekturze południowych Niemiec, z której wyrasta-
ła też kluczowa dla Koszyc twórczość Piotra Parlera. Na-
tomiast w kwestii południowej nawy i kruchty kościoła
św. Katarzyny na Kazimierzu stwierdził, że dekorujące je
portale to ewidentne uproszczenia obramień koszyckich,
pozbawione rysów parlerowskich i doprowadzone do
skrajnego udziwnienia. Datowanie tej części małopolskiej
świątyni przyjął na czas po 1425 r., z nieprawdziwym od-
wołaniem do „nowszej polskiej literatury fachowej”, przez
co miał na myśli książkę Władysława Łuszczkiewicza
z 1898 r. i artykuł Marii Krasnowolskiej z 1936 r. [sic!]17.
Taki czas powstania założeń portalowych w Koszycach
i Krakowie Erno Marosi utrzymał w licznych później-
szych publikacjach18.
17 E. Marosi, Die zentrale Rolle, s. 49-72, zwłaszcza s. 65-66 (jak
wprzyp. 4).
18 Ostatnio: idem, Architektura prvej polovice, s. 214-223 (jak
w przyp. 4); idem, Das künstlerische Erbe, s. 559 (jak w przyp. 4)
[pełny wykaz publikacji Marosiego na temat kościoła w Koszy-
cach podaje: T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 265-
266 (jak w przyp. 5)].
Poglądy węgierskiego badacza w dużej mierze zawa-
żyły na rozważaniach Tima Juckesa, który górne partie
portali kościoła św. Elżbiety zadatował hipotetycznie na
lata około 1400/1405-1415, rozwijając przy tym przekona-
nie Sandora Tótha o powstaniu tych dekoracyjnych struk-
tur w dwóch odrębnych fazach budowy. Badacz uznał, że
wybujałość ich kompozycji nie wynika z żadnego decy-
dującego wzoru, choć fantazja koszyckiego mistrza czer-
pała garściami z wokabularza architektury kręgu Parle-
rów oraz innych wiodących warsztatów z południowych
krajów Cesarstwa. Za dzieło kamieniarzy z tego samego
atelier Tim Juckes uznał oba portale kościoła Augustia-
nów na Kazimierzu. Jego zdaniem ten wewnątrz kruchty
jest dwufazowy. Starsze miałyby być dolne odcinki oście-
ży, podczas gdy całe zwieńczenie oraz portal zewnętrzny
zostały przez badacza uznane za uzupełnienia z lat oko-
ło 1430-1440, powstałe z inicjatywy fundacyjnej biskupa
Zbigniewa Oleśnickiego, którego herb widnieje na zwor-
nikach portyku. Tym samym, portale kazimierskie jawiły-
by się, obok rozbudowanych obramień wejść fary w Klu-
żu (rum. Cluj, węg. Kolozsvâr), jako jedne z najwcześniej-
szych nawiązań do rozbudowanych założeń portalowych
kościoła św. Elżbiety, które zapoczątkowały długą linię
naśladownictw, zwłaszcza w Transylwanii i na Górnych
Węgrzech19.
Już na wstępie dalszych rozważań muszę podkreślić, że
późne datowanie portali krakowskiego kościoła św. Kata-
rzyny z wielu względów - zwłaszcza źródłowych i archi-
tektonicznych - jest wykluczone, i z tego powodu w dal-
szej części rozprawy będę odnosił kamieniarkę koszycką
do krakowskiej, a nie na odwrót. Zanim jednak udo-
wodniona zostanie słuszność tego założenia, w pierwszej
kolejności należy ustalić charakter formalnego pokre-
wieństwa między analizowanymi dziełami - czy łączy je
przypadkowe podobieństwo, bezpośrednia zależność ge-
netyczna, czy też może ich projekt wyszedł spod tej samej
ręki?
Przyjrzyjmy się portalom kościoła Augustianów-
-Eremitów. Ten wewnątrz kruchty ma imponujące roz-
miary - światło jego otworu mierzy u podstawy niemal
3 metry, a zwieńczenie sięga szczytu ściany tarczowej
[il. 1]. Stosunkowo wąskie ościeża, wyrastające ze zwar-
tego, wielobocznie załamanego cokołu, w dolnej partii
członowane są gęstą sekwencją drobnych profilowań, na
które składają się trzy główne laski gruszkowe, ujęte drob-
nymi ćwierćwałkami i uskokami, rozdzielone wydatnymi
wklęskami. Ta część ościeży ujęta jest ściśle do nich przy-
legającymi, ukośnie ustawionymi pinaklami, które z kolei
19 T. Juckes, Sigismund and Kośice, s. 412-421 (jak w przyp. 5);
idem, The Parish and Pilgrimage Church, s. 67-70, 96-125, 199-
-208, 213 (jak w przyp. 5). Podobne datowanie portali kościoła
św. Katarzyny na Kazimierzu (około 1420-1430) ostatnio przyjął
też: C. Herrmann, Bettelorden, [w:] Mittelalterliche Architektur
in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und
Weichsel, red. D. von Winterfeld, C. Herrmann, t. 1, Petersberg
2015, s. 220-223.
2. Kraków, kościół św. Katarzyny na Kazimierzu, górna część oście-
ży portalu w kruchcie południowej. Fot. ƒ. Adamski
tej świątyni wyznaczył na podstawie analizy stylowej na
pierwsze lata XV w., a w wybujałych formach ich zwień-
czeń widział konsekwencję rozwoju założeń portalowych
w architekturze południowych Niemiec, z której wyrasta-
ła też kluczowa dla Koszyc twórczość Piotra Parlera. Na-
tomiast w kwestii południowej nawy i kruchty kościoła
św. Katarzyny na Kazimierzu stwierdził, że dekorujące je
portale to ewidentne uproszczenia obramień koszyckich,
pozbawione rysów parlerowskich i doprowadzone do
skrajnego udziwnienia. Datowanie tej części małopolskiej
świątyni przyjął na czas po 1425 r., z nieprawdziwym od-
wołaniem do „nowszej polskiej literatury fachowej”, przez
co miał na myśli książkę Władysława Łuszczkiewicza
z 1898 r. i artykuł Marii Krasnowolskiej z 1936 r. [sic!]17.
Taki czas powstania założeń portalowych w Koszycach
i Krakowie Erno Marosi utrzymał w licznych później-
szych publikacjach18.
17 E. Marosi, Die zentrale Rolle, s. 49-72, zwłaszcza s. 65-66 (jak
wprzyp. 4).
18 Ostatnio: idem, Architektura prvej polovice, s. 214-223 (jak
w przyp. 4); idem, Das künstlerische Erbe, s. 559 (jak w przyp. 4)
[pełny wykaz publikacji Marosiego na temat kościoła w Koszy-
cach podaje: T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 265-
266 (jak w przyp. 5)].
Poglądy węgierskiego badacza w dużej mierze zawa-
żyły na rozważaniach Tima Juckesa, który górne partie
portali kościoła św. Elżbiety zadatował hipotetycznie na
lata około 1400/1405-1415, rozwijając przy tym przekona-
nie Sandora Tótha o powstaniu tych dekoracyjnych struk-
tur w dwóch odrębnych fazach budowy. Badacz uznał, że
wybujałość ich kompozycji nie wynika z żadnego decy-
dującego wzoru, choć fantazja koszyckiego mistrza czer-
pała garściami z wokabularza architektury kręgu Parle-
rów oraz innych wiodących warsztatów z południowych
krajów Cesarstwa. Za dzieło kamieniarzy z tego samego
atelier Tim Juckes uznał oba portale kościoła Augustia-
nów na Kazimierzu. Jego zdaniem ten wewnątrz kruchty
jest dwufazowy. Starsze miałyby być dolne odcinki oście-
ży, podczas gdy całe zwieńczenie oraz portal zewnętrzny
zostały przez badacza uznane za uzupełnienia z lat oko-
ło 1430-1440, powstałe z inicjatywy fundacyjnej biskupa
Zbigniewa Oleśnickiego, którego herb widnieje na zwor-
nikach portyku. Tym samym, portale kazimierskie jawiły-
by się, obok rozbudowanych obramień wejść fary w Klu-
żu (rum. Cluj, węg. Kolozsvâr), jako jedne z najwcześniej-
szych nawiązań do rozbudowanych założeń portalowych
kościoła św. Elżbiety, które zapoczątkowały długą linię
naśladownictw, zwłaszcza w Transylwanii i na Górnych
Węgrzech19.
Już na wstępie dalszych rozważań muszę podkreślić, że
późne datowanie portali krakowskiego kościoła św. Kata-
rzyny z wielu względów - zwłaszcza źródłowych i archi-
tektonicznych - jest wykluczone, i z tego powodu w dal-
szej części rozprawy będę odnosił kamieniarkę koszycką
do krakowskiej, a nie na odwrót. Zanim jednak udo-
wodniona zostanie słuszność tego założenia, w pierwszej
kolejności należy ustalić charakter formalnego pokre-
wieństwa między analizowanymi dziełami - czy łączy je
przypadkowe podobieństwo, bezpośrednia zależność ge-
netyczna, czy też może ich projekt wyszedł spod tej samej
ręki?
Przyjrzyjmy się portalom kościoła Augustianów-
-Eremitów. Ten wewnątrz kruchty ma imponujące roz-
miary - światło jego otworu mierzy u podstawy niemal
3 metry, a zwieńczenie sięga szczytu ściany tarczowej
[il. 1]. Stosunkowo wąskie ościeża, wyrastające ze zwar-
tego, wielobocznie załamanego cokołu, w dolnej partii
członowane są gęstą sekwencją drobnych profilowań, na
które składają się trzy główne laski gruszkowe, ujęte drob-
nymi ćwierćwałkami i uskokami, rozdzielone wydatnymi
wklęskami. Ta część ościeży ujęta jest ściśle do nich przy-
legającymi, ukośnie ustawionymi pinaklami, które z kolei
19 T. Juckes, Sigismund and Kośice, s. 412-421 (jak w przyp. 5);
idem, The Parish and Pilgrimage Church, s. 67-70, 96-125, 199-
-208, 213 (jak w przyp. 5). Podobne datowanie portali kościoła
św. Katarzyny na Kazimierzu (około 1420-1430) ostatnio przyjął
też: C. Herrmann, Bettelorden, [w:] Mittelalterliche Architektur
in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und
Weichsel, red. D. von Winterfeld, C. Herrmann, t. 1, Petersberg
2015, s. 220-223.