DOI article:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0049
48
16. Kraków, klasztor Augustianów-Eremitów na Kazimierzu, portal
sieni we wschodnim skrzydle klasztoru. Fot. J. Adamski
Przypomnijmy, że w celu podparcia późnego datowa-
nia analizowanej tu kamieniarki kazimierskiego kościo-
ła na 30. i 40. lata XV w., Tim Juckes wysunął hipotezę
o dwufazowości wspaniałego portalu nawy południowej,
którego zwieńczenie miałoby powstać dopiero z inicjaty-
wy biskupa Zbigniewa Oleśnickiego wraz z budową całej
kruchty, o czym świadczyłyby jego herby na zwornikach
gwiaździstego sklepienia [il. 13]. Jako argument przema-
wiający za wtórną rozbudową pierwotnie skromniejsze-
go portalu badacz przytoczył fakt niezgodności profilo-
wań w partii dolnego nadwieszenia otworu wejściowego* * 45.
Wywody te jednak są z gruntu błędne. Wskazywałem już
na jednorodność struktury architektonicznej ścian nawy
i kruchty oraz ich kamieniarskiej dekoracji. Jeśliby oma-
wiany portal miał pozostawać nieukończony aż po drugą
ćwierć XV w., musiałoby to oznaczać, że w tym przęśle
przez kilka dekad znajdowała się wyrwa w murze obwo-
dowym.
Poza tym, już dla Władysława Łuszczkiewicza było
oczywiste, że przekrycie kruchty jest wtórne względem jej
ten zostałby przesłonięty przez przyporę na granicy przęseł; zob.
M. Szyma, Nawa południowa, s. 33 (jak w przyp. 2).
45 Por. T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 204-205, 213
(jak w przyp. 5).
murów, a galero na środkowym zworniku wyznacza dla
niego terminus post quem na 1449 r., kiedy to Zbigniew
Oleśnicki został kardynałem. Analizując żebra sklepien-
ne, badacz słusznie zauważył, że „grube ich profile, właści-
we budowlom z XV wieku, nie dorównywają subtelnością
i starannością wykonania innym analogicznym częściom
sklepienia, pochodzącym z końca XIV wieku”46. Z pew-
nością miał on na myśli pierwotne, niżej przebiegające
żebra tarczowe, a także skute zakończenia pojedynczych
służek narożnych, które nieorganicznie zestawiono z na-
sadami żeber obecnej konstrukcji gwiaździstej47 [il. 14].
Nie ma jednak wystarczających podstaw by stwierdzić,
jak tego chciał Władysław Łuszczkiewicz i inni badacze,
że sklepienie to zastąpiło domniemane przekrycie pier-
wotne48, rzekomo zniszczone w trzęsieniu ziemi z 1443 r.,
kiedy to bez wątpienia zawaliło się przekrycie chóru49. Jak
podkreślił Marcin Szyma, przed 1449 r. kruchta mogła po
prostu nie mieć sklepienia50, co wobec trudności finanso-
wych, które dość szybko objawiły się przy budowie kor-
pusu, nie byłoby niczym zaskakującym. Tego jednak po
prostu nie da się ustalić, obie opcje są bowiem równie
prawdopodobne.
W kontekście hipotezy Tima Juckesa trzeba też
podkreślić, że późniejszego przekształcenia portalu
w kruchcie w żaden sposób nie dowodzi niezgodność
profilowania między ościeżami a nadwieszoną archiwol-
tą. Wręcz przeciwnie - jest to jeden z najbardziej zna-
miennych wyróżników stylu kazimierskiego mistrza,
który miał wyraźną predylekcję do rozwiązań ozdob-
nych, a przy tym manierycznych, o nierzadko zaskaku-
jącym charakterze51. Wyprowadzenie profilu wałkowego
z szerokiej wklęski w analizowanym portalu występuje
nie tylko przy dolnym, ale i przy kolejnym nadwiesze-
niu łuku otworu wejściowego [il. 2], a przenikanie się
form jest charakterystyczne dla całego projektu. Równie
46 W. Łuszczkiewicz, Kościół św. Katarzyny, s. 38 (jak w przyp. 2).
47 Por.: M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 34 (jak w przyp. 2); M. Szy¬
ma, Nawa południowa, s. 27 (jak w przyp. 2).
48 Por.: W. Łuszczkiewicz, Kościół św. Katarzyny, s. 38 (jak
w przyp. 2); Katalog zabytków, s. 106 (jak w przyp. 20); M. Wal-
czak, Działalność fundacyjna biskupa krakowskiego, kardynała
Zbigniewa Oleśnickiego, „Folia Historiae Artium”, 28, 1992, s. 69;
M. Szyma, Kilka uwag, s. 258 (jak w przyp. 2); idem, Z badań, s. 161
(jak w przyp. 2).
49 J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 11-12:
1431-1444, red. G. Wyrozumski et al., Varsaviae 2001, s. 289:
„Quinta mensis Iunii [1443] generalis terre motus presertim in
Polonie, Hungarie et Bohemie Regnis et partibus vicinis adeo va-
lidus exortus est [...]. Testudo monasterii Sancte Catherine fra-
trum beati Augustini Heremitarum in Casimiria motu illo in ter-
ram nocte decidit et plura alia loca motu terre ruinata sunt”. Zob.
też: J. Adamski, Nurty stylowe późnogotyckich sklepień w Krako-
wie. Przekrycia chórów kościołów Mariackiego, Augustianów i Do-
minikanów, „Biuletyn Historii Sztuki”, 75, 2013, nr 2, s. 175-212.
50 M. Szyma, Nawa południowa, s. 27,37-38 (jak w przyp. 2).
51 Por. ibidem, s. 27.
16. Kraków, klasztor Augustianów-Eremitów na Kazimierzu, portal
sieni we wschodnim skrzydle klasztoru. Fot. J. Adamski
Przypomnijmy, że w celu podparcia późnego datowa-
nia analizowanej tu kamieniarki kazimierskiego kościo-
ła na 30. i 40. lata XV w., Tim Juckes wysunął hipotezę
o dwufazowości wspaniałego portalu nawy południowej,
którego zwieńczenie miałoby powstać dopiero z inicjaty-
wy biskupa Zbigniewa Oleśnickiego wraz z budową całej
kruchty, o czym świadczyłyby jego herby na zwornikach
gwiaździstego sklepienia [il. 13]. Jako argument przema-
wiający za wtórną rozbudową pierwotnie skromniejsze-
go portalu badacz przytoczył fakt niezgodności profilo-
wań w partii dolnego nadwieszenia otworu wejściowego* * 45.
Wywody te jednak są z gruntu błędne. Wskazywałem już
na jednorodność struktury architektonicznej ścian nawy
i kruchty oraz ich kamieniarskiej dekoracji. Jeśliby oma-
wiany portal miał pozostawać nieukończony aż po drugą
ćwierć XV w., musiałoby to oznaczać, że w tym przęśle
przez kilka dekad znajdowała się wyrwa w murze obwo-
dowym.
Poza tym, już dla Władysława Łuszczkiewicza było
oczywiste, że przekrycie kruchty jest wtórne względem jej
ten zostałby przesłonięty przez przyporę na granicy przęseł; zob.
M. Szyma, Nawa południowa, s. 33 (jak w przyp. 2).
45 Por. T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 204-205, 213
(jak w przyp. 5).
murów, a galero na środkowym zworniku wyznacza dla
niego terminus post quem na 1449 r., kiedy to Zbigniew
Oleśnicki został kardynałem. Analizując żebra sklepien-
ne, badacz słusznie zauważył, że „grube ich profile, właści-
we budowlom z XV wieku, nie dorównywają subtelnością
i starannością wykonania innym analogicznym częściom
sklepienia, pochodzącym z końca XIV wieku”46. Z pew-
nością miał on na myśli pierwotne, niżej przebiegające
żebra tarczowe, a także skute zakończenia pojedynczych
służek narożnych, które nieorganicznie zestawiono z na-
sadami żeber obecnej konstrukcji gwiaździstej47 [il. 14].
Nie ma jednak wystarczających podstaw by stwierdzić,
jak tego chciał Władysław Łuszczkiewicz i inni badacze,
że sklepienie to zastąpiło domniemane przekrycie pier-
wotne48, rzekomo zniszczone w trzęsieniu ziemi z 1443 r.,
kiedy to bez wątpienia zawaliło się przekrycie chóru49. Jak
podkreślił Marcin Szyma, przed 1449 r. kruchta mogła po
prostu nie mieć sklepienia50, co wobec trudności finanso-
wych, które dość szybko objawiły się przy budowie kor-
pusu, nie byłoby niczym zaskakującym. Tego jednak po
prostu nie da się ustalić, obie opcje są bowiem równie
prawdopodobne.
W kontekście hipotezy Tima Juckesa trzeba też
podkreślić, że późniejszego przekształcenia portalu
w kruchcie w żaden sposób nie dowodzi niezgodność
profilowania między ościeżami a nadwieszoną archiwol-
tą. Wręcz przeciwnie - jest to jeden z najbardziej zna-
miennych wyróżników stylu kazimierskiego mistrza,
który miał wyraźną predylekcję do rozwiązań ozdob-
nych, a przy tym manierycznych, o nierzadko zaskaku-
jącym charakterze51. Wyprowadzenie profilu wałkowego
z szerokiej wklęski w analizowanym portalu występuje
nie tylko przy dolnym, ale i przy kolejnym nadwiesze-
niu łuku otworu wejściowego [il. 2], a przenikanie się
form jest charakterystyczne dla całego projektu. Równie
46 W. Łuszczkiewicz, Kościół św. Katarzyny, s. 38 (jak w przyp. 2).
47 Por.: M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 34 (jak w przyp. 2); M. Szy¬
ma, Nawa południowa, s. 27 (jak w przyp. 2).
48 Por.: W. Łuszczkiewicz, Kościół św. Katarzyny, s. 38 (jak
w przyp. 2); Katalog zabytków, s. 106 (jak w przyp. 20); M. Wal-
czak, Działalność fundacyjna biskupa krakowskiego, kardynała
Zbigniewa Oleśnickiego, „Folia Historiae Artium”, 28, 1992, s. 69;
M. Szyma, Kilka uwag, s. 258 (jak w przyp. 2); idem, Z badań, s. 161
(jak w przyp. 2).
49 J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 11-12:
1431-1444, red. G. Wyrozumski et al., Varsaviae 2001, s. 289:
„Quinta mensis Iunii [1443] generalis terre motus presertim in
Polonie, Hungarie et Bohemie Regnis et partibus vicinis adeo va-
lidus exortus est [...]. Testudo monasterii Sancte Catherine fra-
trum beati Augustini Heremitarum in Casimiria motu illo in ter-
ram nocte decidit et plura alia loca motu terre ruinata sunt”. Zob.
też: J. Adamski, Nurty stylowe późnogotyckich sklepień w Krako-
wie. Przekrycia chórów kościołów Mariackiego, Augustianów i Do-
minikanów, „Biuletyn Historii Sztuki”, 75, 2013, nr 2, s. 175-212.
50 M. Szyma, Nawa południowa, s. 27,37-38 (jak w przyp. 2).
51 Por. ibidem, s. 27.