DOI Artikel:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0055
54
Lanckorońskich zapewne w drugiej ćwierci XV w.70, zaś
sklepienie nawy głównej powstało dopiero w latach 1503-
-150571.
Podsumowując powyższe rozważania, należy stwier-
dzić, że wykonanie obu wspaniałych portali nawy po-
łudniowej kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu miało
miejsce przynajmniej kilka dobrych lat przed początkiem
budowy kaplicy Ścibora ze Ściborzyc, fundowanej naj-
pewniej w pierwszych latach XV w. Biorąc pod uwagę mie-
rzący ponad 16 metrów odcinek dwóch zachodnich przę-
seł nawy południowej, ten dystans czasowy mógł wynosić
przynajmniej pięć lat, jeśli nie więcej. Wszystko to ozna-
cza, że drugi mistrz fary w Koszycach miał przed opraco-
waniem swoich projektów tej świątyni dostatecznie dużo
czasu, aby poznać niepowtarzalne w swej formie, gotowe
już portale południowe mozolnie budowanego kościoła
Augustianów-Eremitów na Kazimierzu. Jeśli weźmiemy
pod uwagę ścisłe w późnym średniowieczu kontakty po-
lityczne, handlowe i artystyczne Królestw Polski i Węgier,
kulminujące za panowania Ludwika Wielkiego i Jadwigi,
staje się wielce prawdopodobne, że ten anonimowy dla
nas architekt pomysłową kamieniarkę podkrakowskiego
kościoła poznał osobiście, wykonując na miejscu lub zdo-
bywając kopię utrwalonego na pergaminie projektu bądź
przynajmniej szkicując najważniejsze rysy kompozycyjne
kazimierskich obramień. One zaś stały się jednym z klu-
czowych źródeł inspiracji, które wykorzystał w zaprojek-
towaniu wybujałych w formie, prawdziwie wirtuozerskich
zwieńczeń portali górnowęgierskiej fary, wykonywanych
- jak chce tego Tim Juckes - od końca pierwszej dekady
XV w.72
Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze jedno kluczowe za-
gadnienie - kwestia genezy ukształtowania portali ma-
łopolskiego kościoła. Przecież ani portale w Koszycach,
ani te na Kazimierzu nie objawiły się w twórczej próżni,
a choć ich projekty są przebłyskiem geniuszu dwóch wy-
bitnie indywidualnych osobowości artystycznych, to wy-
obraźnia ich musiała czerpać jakąś inspirację z ówczesnej
sztuki, zresztą nie tylko architektonicznej.
W tym zakresie można stwierdzić, że przedstawione
przez Tima Juckesa wywody na temat źródeł form obra-
mień koszyckich, choć nie przyniosły żadnych konkret-
nych rozstrzygnięć, w dużej mierze zachowują aktual-
ność również dla portali z Kazimierza - właśnie ze wzglę-
du na swą ogólnikowość73. W pierwszej kolejności trzeba
stwierdzić, że bezpośrednim podłożem twórczości obu
mistrzów, kazimierskiego i koszyckiego, jest twórczość
architektoniczna szwabskiej rodziny Parlerów, z czyn-
nym od 1356 r. w Pradze Piotrem na czele. W przypadku
70 M. Szyma, Kilka uwag, s. 266-269 (jakwprzyp. 2).
71 M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 32-33 (jak w przyp. 2); T. Wę-
cławowicz, Kościółp.w. śś. Katarzyny, s. 127 (jak w przyp. 35).
72 Por. T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 109 (jak
w przyp. 5).
73 Por.: idem, Sigismund and Kośice, s. 412-421 (jak w przyp. 5); idem,
The Parish and Pilgrimage Church, s. 96-109 (jak w przyp. 5).
kościoła Augustianów świadczą o tym nie tylko obiegowe
w tym kręgu rozwiązania dekoracyjne, jak okładzina ele-
wacji w formie ślepych paneli maswerkowych, przyścien-
ne arkadki o liliowych zakończeniach i motyw kratowni-
cowo krzyżujących się laskowań74, ale również specyficzne
formy, nielicznej tu co prawda, rzeźby architektonicznej.
Wystarczy podkreślić, że plastyczną formę wmurowanego
we wschodnią ścianę nawy południowej wspornika z ma-
ską diabelską można wywodzić wprost z niezliczonych
podobnych maszkaronów, które dekorują chór katedry
w Pradze75.
Jednak twórczość Piotra Parlera i jego warsztatu, cho-
ciaż kipiąca niespotykaną inwencją, nie dostarcza wzorów
ukształtowania obramienia portalowego, które byłyby de-
cydujące dla projektu obu portali kościoła św. Katarzyny.
Tu po raz kolejny można przytoczyć trafne spostrzeżenie
Tima Juckesa, że już od połowy XIV w. klasycznogotycka
w swej genezie formuła rozbudowanego portalu o wybu-
jałej dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej poddawa-
na była niezwykle twórczym przekształceniom i formal-
nym innowacjom, w czym prym zdecydowanie wiodły
główne centra artystyczne południowych krajów Cesar-
stwa. Proces ten szczególnie nasilił się na przełomie stu-
leci, a najlepszych jego przykładów dostarczają niezwykle
portale Michaela Chnaba w Wiedniu, Maderna Gerthe-
nera we Frankfurcie i Moguncji, Ulricha von Ensingen
w Esslingen i Hansa von Burghausen w Landshucie76. Co
znamienne, dla żadnego z nich nie da się wskazać kon-
kretnego, bezpośredniego wzoru, bo po prostu takiego
nie miały!
Bogactwo wymyślnych, wyrafinowanych form, predy-
lekcja do komplikowania układu dekoracyjnych struktur
oraz nacisk na inwencję twórczą i niepowtarzalność pro-
jektu to znamienne cechy najlepszej europejskiej architek-
tury około 1400 r., w stosunku do której często używa się
74 Zob.: M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 37-44 (jak w przyp. 2);
M. Szyma, Nawa południowa, s. 35-45 (jak w przyp. 2); T. Węcła-
wowicz, Gotyckie bazyliki, s. 34-35 (jak w przyp. 35); P. Pajor, Pi-
nakle, s. 59-69 (jak w przyp. 2). Parlerowskie źródła stylu mistrza
z Koszyc omawiają natomiast: E. Marosi, Die zentrale Rolle (jak
w przyp. 4); S. Tóth, Kaschau, Elisabethkirche (jak w przyp. 4);
E. Marosi, Architekturaprvejpolovice, s. 214-223 (jak w przyp. 4);
S. Tóth, Kaschau, Pfarrkirche (jak w przyp. 4); T. Juckes, The Pa-
rish and Pilgrimage Church, s. 95-149 (jak w przyp. 5).
75 Zob.: A. Misiąg-Bocheńska, Ze studiów nad gotycką rzeź-
bą architektoniczną w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultu-
ry” 3,1934/1935> s. 208; L. Gerevich, Mitteleuropäische Bauhüt-
ten, s. 254 (jak w przyp. 4); M. Szyma, Nawa południowa, s. 37
(jak w przyp. 2). Wsporniki praskie reprodukowane są ostat-
nio w: J. Kuthan, J. Royt, Katedrâla sv. Vita, Vâclava a Vojtè-
cha. Svatynë ćeskych patronu a krâlù, Praha 2011, s. 219-299;
P. Chotèbor, P. Mèchura, Katedrâla sv. Vita a jeji vyzdoba, [w:J
Koruna krâlovstvi. Katedrâla sv. Vita a Karel IV, red. M. Braver-
manovâ, P. Chotëbor, Praha 2016, s. 46-59.
76 Zob.: T. Juckes, Sigismund and Kośice, s. 415-416 (jak w przyp. 5);
idem, The Parish and Pilgrimage Church, s. 102-105 (jakwprzyp. 5).
Lanckorońskich zapewne w drugiej ćwierci XV w.70, zaś
sklepienie nawy głównej powstało dopiero w latach 1503-
-150571.
Podsumowując powyższe rozważania, należy stwier-
dzić, że wykonanie obu wspaniałych portali nawy po-
łudniowej kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu miało
miejsce przynajmniej kilka dobrych lat przed początkiem
budowy kaplicy Ścibora ze Ściborzyc, fundowanej naj-
pewniej w pierwszych latach XV w. Biorąc pod uwagę mie-
rzący ponad 16 metrów odcinek dwóch zachodnich przę-
seł nawy południowej, ten dystans czasowy mógł wynosić
przynajmniej pięć lat, jeśli nie więcej. Wszystko to ozna-
cza, że drugi mistrz fary w Koszycach miał przed opraco-
waniem swoich projektów tej świątyni dostatecznie dużo
czasu, aby poznać niepowtarzalne w swej formie, gotowe
już portale południowe mozolnie budowanego kościoła
Augustianów-Eremitów na Kazimierzu. Jeśli weźmiemy
pod uwagę ścisłe w późnym średniowieczu kontakty po-
lityczne, handlowe i artystyczne Królestw Polski i Węgier,
kulminujące za panowania Ludwika Wielkiego i Jadwigi,
staje się wielce prawdopodobne, że ten anonimowy dla
nas architekt pomysłową kamieniarkę podkrakowskiego
kościoła poznał osobiście, wykonując na miejscu lub zdo-
bywając kopię utrwalonego na pergaminie projektu bądź
przynajmniej szkicując najważniejsze rysy kompozycyjne
kazimierskich obramień. One zaś stały się jednym z klu-
czowych źródeł inspiracji, które wykorzystał w zaprojek-
towaniu wybujałych w formie, prawdziwie wirtuozerskich
zwieńczeń portali górnowęgierskiej fary, wykonywanych
- jak chce tego Tim Juckes - od końca pierwszej dekady
XV w.72
Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze jedno kluczowe za-
gadnienie - kwestia genezy ukształtowania portali ma-
łopolskiego kościoła. Przecież ani portale w Koszycach,
ani te na Kazimierzu nie objawiły się w twórczej próżni,
a choć ich projekty są przebłyskiem geniuszu dwóch wy-
bitnie indywidualnych osobowości artystycznych, to wy-
obraźnia ich musiała czerpać jakąś inspirację z ówczesnej
sztuki, zresztą nie tylko architektonicznej.
W tym zakresie można stwierdzić, że przedstawione
przez Tima Juckesa wywody na temat źródeł form obra-
mień koszyckich, choć nie przyniosły żadnych konkret-
nych rozstrzygnięć, w dużej mierze zachowują aktual-
ność również dla portali z Kazimierza - właśnie ze wzglę-
du na swą ogólnikowość73. W pierwszej kolejności trzeba
stwierdzić, że bezpośrednim podłożem twórczości obu
mistrzów, kazimierskiego i koszyckiego, jest twórczość
architektoniczna szwabskiej rodziny Parlerów, z czyn-
nym od 1356 r. w Pradze Piotrem na czele. W przypadku
70 M. Szyma, Kilka uwag, s. 266-269 (jakwprzyp. 2).
71 M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 32-33 (jak w przyp. 2); T. Wę-
cławowicz, Kościółp.w. śś. Katarzyny, s. 127 (jak w przyp. 35).
72 Por. T. Juckes, The Parish and Pilgrimage Church, s. 109 (jak
w przyp. 5).
73 Por.: idem, Sigismund and Kośice, s. 412-421 (jak w przyp. 5); idem,
The Parish and Pilgrimage Church, s. 96-109 (jak w przyp. 5).
kościoła Augustianów świadczą o tym nie tylko obiegowe
w tym kręgu rozwiązania dekoracyjne, jak okładzina ele-
wacji w formie ślepych paneli maswerkowych, przyścien-
ne arkadki o liliowych zakończeniach i motyw kratowni-
cowo krzyżujących się laskowań74, ale również specyficzne
formy, nielicznej tu co prawda, rzeźby architektonicznej.
Wystarczy podkreślić, że plastyczną formę wmurowanego
we wschodnią ścianę nawy południowej wspornika z ma-
ską diabelską można wywodzić wprost z niezliczonych
podobnych maszkaronów, które dekorują chór katedry
w Pradze75.
Jednak twórczość Piotra Parlera i jego warsztatu, cho-
ciaż kipiąca niespotykaną inwencją, nie dostarcza wzorów
ukształtowania obramienia portalowego, które byłyby de-
cydujące dla projektu obu portali kościoła św. Katarzyny.
Tu po raz kolejny można przytoczyć trafne spostrzeżenie
Tima Juckesa, że już od połowy XIV w. klasycznogotycka
w swej genezie formuła rozbudowanego portalu o wybu-
jałej dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej poddawa-
na była niezwykle twórczym przekształceniom i formal-
nym innowacjom, w czym prym zdecydowanie wiodły
główne centra artystyczne południowych krajów Cesar-
stwa. Proces ten szczególnie nasilił się na przełomie stu-
leci, a najlepszych jego przykładów dostarczają niezwykle
portale Michaela Chnaba w Wiedniu, Maderna Gerthe-
nera we Frankfurcie i Moguncji, Ulricha von Ensingen
w Esslingen i Hansa von Burghausen w Landshucie76. Co
znamienne, dla żadnego z nich nie da się wskazać kon-
kretnego, bezpośredniego wzoru, bo po prostu takiego
nie miały!
Bogactwo wymyślnych, wyrafinowanych form, predy-
lekcja do komplikowania układu dekoracyjnych struktur
oraz nacisk na inwencję twórczą i niepowtarzalność pro-
jektu to znamienne cechy najlepszej europejskiej architek-
tury około 1400 r., w stosunku do której często używa się
74 Zob.: M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 37-44 (jak w przyp. 2);
M. Szyma, Nawa południowa, s. 35-45 (jak w przyp. 2); T. Węcła-
wowicz, Gotyckie bazyliki, s. 34-35 (jak w przyp. 35); P. Pajor, Pi-
nakle, s. 59-69 (jak w przyp. 2). Parlerowskie źródła stylu mistrza
z Koszyc omawiają natomiast: E. Marosi, Die zentrale Rolle (jak
w przyp. 4); S. Tóth, Kaschau, Elisabethkirche (jak w przyp. 4);
E. Marosi, Architekturaprvejpolovice, s. 214-223 (jak w przyp. 4);
S. Tóth, Kaschau, Pfarrkirche (jak w przyp. 4); T. Juckes, The Pa-
rish and Pilgrimage Church, s. 95-149 (jak w przyp. 5).
75 Zob.: A. Misiąg-Bocheńska, Ze studiów nad gotycką rzeź-
bą architektoniczną w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultu-
ry” 3,1934/1935> s. 208; L. Gerevich, Mitteleuropäische Bauhüt-
ten, s. 254 (jak w przyp. 4); M. Szyma, Nawa południowa, s. 37
(jak w przyp. 2). Wsporniki praskie reprodukowane są ostat-
nio w: J. Kuthan, J. Royt, Katedrâla sv. Vita, Vâclava a Vojtè-
cha. Svatynë ćeskych patronu a krâlù, Praha 2011, s. 219-299;
P. Chotèbor, P. Mèchura, Katedrâla sv. Vita a jeji vyzdoba, [w:J
Koruna krâlovstvi. Katedrâla sv. Vita a Karel IV, red. M. Braver-
manovâ, P. Chotëbor, Praha 2016, s. 46-59.
76 Zob.: T. Juckes, Sigismund and Kośice, s. 415-416 (jak w przyp. 5);
idem, The Parish and Pilgrimage Church, s. 102-105 (jakwprzyp. 5).