DOI Artikel:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0058
57
27. Enns, kościół Franciszkanów, portal w południowej ścianie chó-
ru. Fot. J. Adamski
pełnoplastycznych figurek, promieniście ustawionych
nad otworem wejściowym.
W kontekście omawianych dzieł z Krakowa ważniejsze
są jednak precedensy środkowoeuropejskie. Mam tu na
myśli dekoracyjne, trój- lub wielolistne wykroje otworów
drzwiowych i różnego typu wnęk, które z lubością stoso-
wano w czeskich, morawskich i austriackich budowlach
z trzeciej ćwierci XIII w., związanych z kręgiem działalno-
ści fundacyjnej Przemyśla Ottokara II84. Spłaszczony lub
obniżony przebieg dolnych segmentów takich wielolistnie
zamkniętych otworów pozwala traktować je jako wczesne
przykłady łuków nadwieszonych, a więc formy o wybitnie
Zob.: ƒ. Kuthan, Architektura v pfemyslovském state 13. stoleti,
[w:] Umeni doby poślednich Pfemyslovcù, red. idem, Rozto-
ky u Prahy 1982, s. 181-351; idem, Ćeskd architektura v dobę po-
ślednich Pfemyslovcù. Mesta - hrady - klastery - kostely. Vim-
perk 1994; idem, Pfemysl Ottokar II. König, Bauherr und Mäzen.
Höfische Kunst im 13. Jahrhundert, Wien-Köln-Weimar 1996;
M. Schwarz, Die Baukunst des 13. Jahrhunderts in Österreich,
Wien-Köln-Weimar 2013.
dekoracyjnym charakterze, która później będzie stanowi-
ła o specyfice portalu wewnątrz kruchty kościoła św. Ka-
tarzyny na Kazimierzu. Reprezentatywnych przykładów
dostarczają wykroje obramień wejściowych w krużganku
klasztoru Dominikanów w Krems (przed 1265)85 i kapli-
cy zamku Bezdëz (lata 60.-70. XIII w.; il. 25)86. Warto też
podkreślić, że dekoracyjny, a w tym kręgu artystycznym
powszechny zabieg „ostrogowego” wycinania konturów
dotyczył nie tylko form otworów, ale również nasad że-
ber, co już u schyłku XIII w. stało się kolejną specyfiką ar-
chitektury tej części Europy Środkowej87. Wypada przypo-
mnieć, że taki właśnie kształt na przełomie XIII i XIV w.
otrzymały wyprowadzenia żeber w kapitularzu klasztoru
Dominikanów w Krakowie88.
Niestandardowe rozwiązania architektoniczne o rów-
nie pomysłowym charakterze są też typowe dla środkowo-
europejskich budowli z czasu około 1300 r., kiedy to róż-
nego rodzaju detal architektoniczny ulegał dalszemu wy-
sublimowaniu, teraz idącemu w parze z uwysmukleniem
i estetycznym przerafinowaniem formy. Aby pozostać
w kręgu architektury mendykanckiej, do której zalicza się
przecież kazimierska świątynia augustianów-eremitów,
wskażę tu na dwie znamienne budowle, których portale
można datować właśnie na pierwsze lata XIV w. W koś-
ciele Dominikanów we Wrocławiu, rozbudowywanym
o nowy chór od 1295 r., szczególną dekoracyjnością od-
znacza się oprawa przejścia z sanktuarium do leżącej od
północy zakrystii89 [il. 26]. W światło jego zwieńczenia
wpisana jest łamiąca się laska ażurowego maswerku, któ-
ra tworzy fantazyjny wykrój o zwielokrotnionych łukowa-
tych nadwieszeniach. Na krótkich ćwierćkolistych ramio-
nach wspiera się też ostrołuk skromniejszego portalu za-
chodniego, pod koniec XV w. wmurowanego w przedłu-
żone przęsło fasadowe nawy tej samej świątyni90.
85 M. Schwarz, Die Baukunst, s. 325-327 (jakwprzyp. 84).
86 ƒ. Kuthan, Ceskâ architektura, s. 47-63 (jakwprzyp. 84); F. Zaru-
ba, Hradni kapie. I. Doba pfemyslovskä, Praha 2014, s. 156-169.
87 Obszernie na temat tego motywu: K. Benesovskâ, The Royal
House in Brno and its Chapels, [w:J Court Chapels of the High and
Late Middle Ages and Their Artistic Decoration. Dvorské kapie vr-
cholného a pozdniho stfedovëku a jejich umeleckd vyzdoba, red.
ƒ. Fajt, Praha 2003, s. 188-189; D. Prix, Dlouhy presbytâf koste-
la v Żdrech. К sakralni architekturę moravsko-slezského pomezi
kolem roku 1300, Opava 2011, s. 118-131.
88 M. Walczak, Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za cza-
sów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006 (= Ars vetus et nova,
20), s. 32-34; ƒ. Adamski, Die Beziehungen zwischen Maßwerk,
Glasmalerei und Bauskulptur in der Dominikanerkirche in Krakau
im ausgehenden 13. Jahrhundert, [w:J Im Rahmen bleiben. Glas-
malerei in der Architektur des 13. Jahrhunderts, red. U. Bednarz,
G. Siebert, L. Helten, Berlin 2017, s. 185-186.
89 Ostatnio: ƒ. Adamski, Gotycka architektura sakralna na Śląsku w la-
tach 1200-1420. Główne kierunki rozwoju, Kraków 2017, s. 320-329.
90 E. Małachowicz, Wczesnośredniowieczna architektura kościoła
Dominikanów we Wrocławiu, „Kwartalnik Architektury i Urbani-
styki”, 20,1975, s. 43.
27. Enns, kościół Franciszkanów, portal w południowej ścianie chó-
ru. Fot. J. Adamski
pełnoplastycznych figurek, promieniście ustawionych
nad otworem wejściowym.
W kontekście omawianych dzieł z Krakowa ważniejsze
są jednak precedensy środkowoeuropejskie. Mam tu na
myśli dekoracyjne, trój- lub wielolistne wykroje otworów
drzwiowych i różnego typu wnęk, które z lubością stoso-
wano w czeskich, morawskich i austriackich budowlach
z trzeciej ćwierci XIII w., związanych z kręgiem działalno-
ści fundacyjnej Przemyśla Ottokara II84. Spłaszczony lub
obniżony przebieg dolnych segmentów takich wielolistnie
zamkniętych otworów pozwala traktować je jako wczesne
przykłady łuków nadwieszonych, a więc formy o wybitnie
Zob.: ƒ. Kuthan, Architektura v pfemyslovském state 13. stoleti,
[w:] Umeni doby poślednich Pfemyslovcù, red. idem, Rozto-
ky u Prahy 1982, s. 181-351; idem, Ćeskd architektura v dobę po-
ślednich Pfemyslovcù. Mesta - hrady - klastery - kostely. Vim-
perk 1994; idem, Pfemysl Ottokar II. König, Bauherr und Mäzen.
Höfische Kunst im 13. Jahrhundert, Wien-Köln-Weimar 1996;
M. Schwarz, Die Baukunst des 13. Jahrhunderts in Österreich,
Wien-Köln-Weimar 2013.
dekoracyjnym charakterze, która później będzie stanowi-
ła o specyfice portalu wewnątrz kruchty kościoła św. Ka-
tarzyny na Kazimierzu. Reprezentatywnych przykładów
dostarczają wykroje obramień wejściowych w krużganku
klasztoru Dominikanów w Krems (przed 1265)85 i kapli-
cy zamku Bezdëz (lata 60.-70. XIII w.; il. 25)86. Warto też
podkreślić, że dekoracyjny, a w tym kręgu artystycznym
powszechny zabieg „ostrogowego” wycinania konturów
dotyczył nie tylko form otworów, ale również nasad że-
ber, co już u schyłku XIII w. stało się kolejną specyfiką ar-
chitektury tej części Europy Środkowej87. Wypada przypo-
mnieć, że taki właśnie kształt na przełomie XIII i XIV w.
otrzymały wyprowadzenia żeber w kapitularzu klasztoru
Dominikanów w Krakowie88.
Niestandardowe rozwiązania architektoniczne o rów-
nie pomysłowym charakterze są też typowe dla środkowo-
europejskich budowli z czasu około 1300 r., kiedy to róż-
nego rodzaju detal architektoniczny ulegał dalszemu wy-
sublimowaniu, teraz idącemu w parze z uwysmukleniem
i estetycznym przerafinowaniem formy. Aby pozostać
w kręgu architektury mendykanckiej, do której zalicza się
przecież kazimierska świątynia augustianów-eremitów,
wskażę tu na dwie znamienne budowle, których portale
można datować właśnie na pierwsze lata XIV w. W koś-
ciele Dominikanów we Wrocławiu, rozbudowywanym
o nowy chór od 1295 r., szczególną dekoracyjnością od-
znacza się oprawa przejścia z sanktuarium do leżącej od
północy zakrystii89 [il. 26]. W światło jego zwieńczenia
wpisana jest łamiąca się laska ażurowego maswerku, któ-
ra tworzy fantazyjny wykrój o zwielokrotnionych łukowa-
tych nadwieszeniach. Na krótkich ćwierćkolistych ramio-
nach wspiera się też ostrołuk skromniejszego portalu za-
chodniego, pod koniec XV w. wmurowanego w przedłu-
żone przęsło fasadowe nawy tej samej świątyni90.
85 M. Schwarz, Die Baukunst, s. 325-327 (jakwprzyp. 84).
86 ƒ. Kuthan, Ceskâ architektura, s. 47-63 (jakwprzyp. 84); F. Zaru-
ba, Hradni kapie. I. Doba pfemyslovskä, Praha 2014, s. 156-169.
87 Obszernie na temat tego motywu: K. Benesovskâ, The Royal
House in Brno and its Chapels, [w:J Court Chapels of the High and
Late Middle Ages and Their Artistic Decoration. Dvorské kapie vr-
cholného a pozdniho stfedovëku a jejich umeleckd vyzdoba, red.
ƒ. Fajt, Praha 2003, s. 188-189; D. Prix, Dlouhy presbytâf koste-
la v Żdrech. К sakralni architekturę moravsko-slezského pomezi
kolem roku 1300, Opava 2011, s. 118-131.
88 M. Walczak, Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za cza-
sów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006 (= Ars vetus et nova,
20), s. 32-34; ƒ. Adamski, Die Beziehungen zwischen Maßwerk,
Glasmalerei und Bauskulptur in der Dominikanerkirche in Krakau
im ausgehenden 13. Jahrhundert, [w:J Im Rahmen bleiben. Glas-
malerei in der Architektur des 13. Jahrhunderts, red. U. Bednarz,
G. Siebert, L. Helten, Berlin 2017, s. 185-186.
89 Ostatnio: ƒ. Adamski, Gotycka architektura sakralna na Śląsku w la-
tach 1200-1420. Główne kierunki rozwoju, Kraków 2017, s. 320-329.
90 E. Małachowicz, Wczesnośredniowieczna architektura kościoła
Dominikanów we Wrocławiu, „Kwartalnik Architektury i Urbani-
styki”, 20,1975, s. 43.