DOI Artikel:
Adamski, Jakub: O genetycznej i chronologicznej zależności portali augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie i fary św. Elżbiety w Koszycach
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0059
58
28. Kraków, klasztor Augustianów-Eremitów na Kazimierzu, por-
tal kaplicy św. Doroty we wschodnim skrzydle klasztoru. Fot.
J. Adamski
W kontekście wewnętrznego portalu kazimierskiej
kruchty jeszcze istotniejsze wydaje się obramienie za-
murowanego obecnie przejścia w południowej ścia-
nie chóru kościoła w Enns w Górnej Austrii91 [ił. 27].
Na dwustopniowych, ćwierćkolistych nadwieszeniach
oparto w nim uwysmuklone zwieńczenie w formie os-
trołukowej lancety, co żywo przypomina zarys obu roz-
szczepionych archiwolt południowego portalu mało-
polskiego kościoła. Nie ma jednak dostatecznych po-
wodów aby zakładać, że jego twórca znał to o niemal
stulecie wcześniejsze obramienie z austriackiej świąty-
ni minorytów, choć architektura tego kraju z pewnością
nie była mu obca92. Można sobie bowiem tylko wyob-
razić, jak ogromnie wiele podobnych portali nie prze-
trwało do naszych czasów, zwłaszcza jeśli chodzi o bu-
downictwo świeckie. Zauważmy przy tym, że biorąc
91 R. Donin, Die Bettelordenskirchen in Österreich. Zur Entwick-
lungsgeschichte der österreichischen Gotik, Baden bei Wien 1935,
s. 187-190; G. Brücher, Architektur von 1300 bis 1430, [w:J Ge-
schichte der bildenden Kunst in Österreich, t. 2: Gotik, red. idem,
München-London-New York 2000, s. 231.
92 Zob.: M. Szyma, Nawa południowa, s. 40-41 (jak w przyp. 2);
P. Pajor, Pinakle, s. 62-69 (jak w przyp. 2).
pod uwagę niekwestionowane występowanie takich
form w Europie Środkowej już u schyłku XIII w., chyba
nie jest to wykluczone, by już na czas przed konsekra-
cją (zapewne) w 1365 r. datować portal kaplicy św. Do-
roty we wschodnim skrzydle klasztoru Augustianów-
-Eremitów na Kazimierzu, używanej jako kapitularz93
[il. 28]. Odznacza się on częściowym rozszczepieniem
archiwolty w miejscu, gdzie nadwieszone jest ostrołu-
kowe zwieńczenie otworu wejściowego - główne usko-
ki obramienia są prostokątne, poniżej jednak wprowa-
dzono dodatkowe segmenty o fantazyjnym, falistym
wykroju. Zapewne mamy tu więc do czynienia z prefi-
guracją motywów, które w tym samym klasztorze legły
u podstaw kompozycji wspaniałego portalu południo-
wej nawy kościoła i pozostałych obramień o schodko-
wym wykroju, jak słusznie przypuszczała Maria Krasno-
wolska94.
Komentarza wymaga też forma zewnętrznego por-
talu kazimierskiej kruchty - skromniejszego, choć rów-
nie nowatorskiego, a przy tym istotnego ze względu na
jego inspirujące znaczenie dla mistrza fary w Koszy-
cach. Niepowtarzalny koncept wykorzystania łamane-
go w krenelaż gzymsu jako ramy dla schodkowego za-
mknięcia płyciny w zwieńczeniu portalu wywołuje su-
gestię dwuwymiarowej projekcji domku portalowego
o zębatym szczycie, jak nader słusznie, a przy tym nie-
mal równocześnie zauważyli Laszló Gerevich i Adam
Miłobędzki95. Ten „rysunkowy” sposób aplikacji profi-
lowanej listwy na gładkim licu muru budzi skojarzenia
z omówioną już dekoracją Wieży Staromiejskiej Mostu
Karola w Pradze. Andrzej Grzybkowski trafnie wskazał
też na transeptowe fasady kościoła Mariackiego w Mühl-
hausen (około 1362/1363-137s)96, których schodkowe
szczyty mają charakterystyczny pięciostopniowy zarys,
a portale ujęte są ramami załamujących się gzymsów97
[il. 29].
Z kolei rozbudowana oprawa wejścia w wieży kościo-
ła farnego w heskim Hombergu an der Efze, budowanej
93 M. Krasno wolska, Z dziejów, s. 25 (jak w przyp. 2). W dotych-
czasowej literaturze portal ten datuje się zwykle na przełom XIV
i XV wieku, łącząc go w jeden zespół z pozostałymi trzema ob-
ramieniami o schodkowo krzyżujących się laskowaniach, które
znajdują się w klasztorze; por.: P. Crossley, Gothic architecture,
s. 149 (jak w przy. 35); Katalog zabytków, s. 116 (jak w przyp. 20);
A. Grzybkowski, Architektura, s. 104 (jak w przyp. 2); idem, Go-
tycka architektura, s. 123 (jak w przyp. 2).
94 Por. M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 30-31 (jak w przyp. 2);
w podobnym duchu: A. Grzybkowski, Architektura, s. 104 (jak
w przyp. 2); idem, Gotycka architektura, s. 123 (jak w przyp. 2).
95 L. Gerevich, Mitteleuropäische Bauhütten, s. 280 (jakwprzyp. 4);
A. Miłobędzki, Zarys dziejów, s. 86 (jak w przyp. 2).
96 Zob. B. Wedemeyer, Die Blasiuskirche in Mühlhausen und die
thüringische Sakralbaukunst zwischen 1270 und 1350, t. 1, Berlin
1997, s. 253-261.
97 A. Grzybkowski, Architektura, s. 100 (jak w przyp. 2); idem, Go-
tycka architektura, s. 123 (jak w przyp. 2).
28. Kraków, klasztor Augustianów-Eremitów na Kazimierzu, por-
tal kaplicy św. Doroty we wschodnim skrzydle klasztoru. Fot.
J. Adamski
W kontekście wewnętrznego portalu kazimierskiej
kruchty jeszcze istotniejsze wydaje się obramienie za-
murowanego obecnie przejścia w południowej ścia-
nie chóru kościoła w Enns w Górnej Austrii91 [ił. 27].
Na dwustopniowych, ćwierćkolistych nadwieszeniach
oparto w nim uwysmuklone zwieńczenie w formie os-
trołukowej lancety, co żywo przypomina zarys obu roz-
szczepionych archiwolt południowego portalu mało-
polskiego kościoła. Nie ma jednak dostatecznych po-
wodów aby zakładać, że jego twórca znał to o niemal
stulecie wcześniejsze obramienie z austriackiej świąty-
ni minorytów, choć architektura tego kraju z pewnością
nie była mu obca92. Można sobie bowiem tylko wyob-
razić, jak ogromnie wiele podobnych portali nie prze-
trwało do naszych czasów, zwłaszcza jeśli chodzi o bu-
downictwo świeckie. Zauważmy przy tym, że biorąc
91 R. Donin, Die Bettelordenskirchen in Österreich. Zur Entwick-
lungsgeschichte der österreichischen Gotik, Baden bei Wien 1935,
s. 187-190; G. Brücher, Architektur von 1300 bis 1430, [w:J Ge-
schichte der bildenden Kunst in Österreich, t. 2: Gotik, red. idem,
München-London-New York 2000, s. 231.
92 Zob.: M. Szyma, Nawa południowa, s. 40-41 (jak w przyp. 2);
P. Pajor, Pinakle, s. 62-69 (jak w przyp. 2).
pod uwagę niekwestionowane występowanie takich
form w Europie Środkowej już u schyłku XIII w., chyba
nie jest to wykluczone, by już na czas przed konsekra-
cją (zapewne) w 1365 r. datować portal kaplicy św. Do-
roty we wschodnim skrzydle klasztoru Augustianów-
-Eremitów na Kazimierzu, używanej jako kapitularz93
[il. 28]. Odznacza się on częściowym rozszczepieniem
archiwolty w miejscu, gdzie nadwieszone jest ostrołu-
kowe zwieńczenie otworu wejściowego - główne usko-
ki obramienia są prostokątne, poniżej jednak wprowa-
dzono dodatkowe segmenty o fantazyjnym, falistym
wykroju. Zapewne mamy tu więc do czynienia z prefi-
guracją motywów, które w tym samym klasztorze legły
u podstaw kompozycji wspaniałego portalu południo-
wej nawy kościoła i pozostałych obramień o schodko-
wym wykroju, jak słusznie przypuszczała Maria Krasno-
wolska94.
Komentarza wymaga też forma zewnętrznego por-
talu kazimierskiej kruchty - skromniejszego, choć rów-
nie nowatorskiego, a przy tym istotnego ze względu na
jego inspirujące znaczenie dla mistrza fary w Koszy-
cach. Niepowtarzalny koncept wykorzystania łamane-
go w krenelaż gzymsu jako ramy dla schodkowego za-
mknięcia płyciny w zwieńczeniu portalu wywołuje su-
gestię dwuwymiarowej projekcji domku portalowego
o zębatym szczycie, jak nader słusznie, a przy tym nie-
mal równocześnie zauważyli Laszló Gerevich i Adam
Miłobędzki95. Ten „rysunkowy” sposób aplikacji profi-
lowanej listwy na gładkim licu muru budzi skojarzenia
z omówioną już dekoracją Wieży Staromiejskiej Mostu
Karola w Pradze. Andrzej Grzybkowski trafnie wskazał
też na transeptowe fasady kościoła Mariackiego w Mühl-
hausen (około 1362/1363-137s)96, których schodkowe
szczyty mają charakterystyczny pięciostopniowy zarys,
a portale ujęte są ramami załamujących się gzymsów97
[il. 29].
Z kolei rozbudowana oprawa wejścia w wieży kościo-
ła farnego w heskim Hombergu an der Efze, budowanej
93 M. Krasno wolska, Z dziejów, s. 25 (jak w przyp. 2). W dotych-
czasowej literaturze portal ten datuje się zwykle na przełom XIV
i XV wieku, łącząc go w jeden zespół z pozostałymi trzema ob-
ramieniami o schodkowo krzyżujących się laskowaniach, które
znajdują się w klasztorze; por.: P. Crossley, Gothic architecture,
s. 149 (jak w przy. 35); Katalog zabytków, s. 116 (jak w przyp. 20);
A. Grzybkowski, Architektura, s. 104 (jak w przyp. 2); idem, Go-
tycka architektura, s. 123 (jak w przyp. 2).
94 Por. M. Krasnowolska, Z dziejów, s. 30-31 (jak w przyp. 2);
w podobnym duchu: A. Grzybkowski, Architektura, s. 104 (jak
w przyp. 2); idem, Gotycka architektura, s. 123 (jak w przyp. 2).
95 L. Gerevich, Mitteleuropäische Bauhütten, s. 280 (jakwprzyp. 4);
A. Miłobędzki, Zarys dziejów, s. 86 (jak w przyp. 2).
96 Zob. B. Wedemeyer, Die Blasiuskirche in Mühlhausen und die
thüringische Sakralbaukunst zwischen 1270 und 1350, t. 1, Berlin
1997, s. 253-261.
97 A. Grzybkowski, Architektura, s. 100 (jak w przyp. 2); idem, Go-
tycka architektura, s. 123 (jak w przyp. 2).