DOI Artikel:
Bałus, Wojciech: „Nowy haft na słabej tkance przeszłości”. Karol Estreicher i Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0115
114
6. Collegium Maius, inskrypcja PLUS RATIO QUAM VIS na portalu w Auli. Fot. J. Kozina, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego
co budziło w odbiorcy zespół afektów i uczuć sentymen-
talnej bliskości i swojskości miejsca, w którym prze-
bywał i co było propagowane na początku XX w. przez
Heimatschutzbewegung34. Gdzieś na dnie poglądów wie-
deńskiego profesora kryły się więc ideały estetyczne, for-
mułowane od czasów romantyzmu i szczególnie mocno
wyartykułowane przez Johna Ruskina w Siedmiu blaskach
architektury - o wartości zabytku i jego afektywnym od-
działywaniu decyduje świadomość wydarzeń, jakie roze-
grały się w nim w minionych wiekach oraz nastrój daw-
ności, wyrażający się spatynowaniem ścian, bluszczem
wijącym się po murach i malowniczym narastaniem ko-
lejnych części, wzniesionych w różnych wiekach35.
Za argumentacją Estreichera można się dopatrzyć po-
dobnych poglądów. Jego zdaniem w swojej przebudowie
„Kremer [...] dążył do zatarcia malowniczości”; „dach
[... ] cynkową blachą kryty, jest sztywny [... ] fasady przez
neogotyckie przebudowy i dodatki zatraciły malowniczy
charakter średniowiecza, a nabrały zbyt zimnego i sztucz-
nego wyrazu”36. Jeżeli jednak dla Dvofâka powrót do owej
malowniczości z okresu sprzed restauracji jakiejś budowli
czy ich zespołu był absolutnie niemożliwy, bo sprzeczny
z zasadą jak najmniejszej ingerencji w zastaną material-
ną substancję dzieła, to Estreicher nie widział nic złego
w cofaniu czasu i wypadków dziejowych. Dla Dvofâka ja-
kości estetyczne, wzbudzane afekty i nastroje były niero-
zerwalnie połączone z autentyzmem historycznym obiek-
tów architektonicznych i ich wyposażenia, gdyż - zgodnie
34 B. Euler-Rolle, Der „Stimmungswert“ im spätmodernen Denk-
malkultus - Alois Riegl und die Folgen, „Österreichische Zeit-
schrift für Kunst und Denkmalpflege”, 54, 2005, s. 30.
35 J. Ruskin, Lampa pamięci, tłum. J. Szczuka, [w:] Zabytek i histo-
ria, s. 170-171 (jak w przyp. 28).
36 K. Estreicher, Collegium Maius - dzieje gmachu, s. 222, 260 (jak
w przyp. 11).
z teorią wartości Aloisa Riegla - ufundowane były one na
starzejącej się zgodnie z prawami natury materialnej sub-
stancji gmachu, której wymiana pozbawiłaby dzieło pod-
stawowej wartości jaką jest dawność (zwana tradycyjnie
po polsku „starożytniczą” - Alterswert)37. Sprzeciwiał się
on więc np. zrzuceniu obmurowań dziedzińca arkadowe-
go na Wawelu, gdyż byłoby to właśnie zafałszowaniem hi-
storii, czyli ingerencją w materialną strukturę budowli38.
Zachowanie wszystkich stojących już murów jako noś-
nika Alterswert traktował dogmatycznie jako podstawę
autentyzmu zabytku39. Natomiast według krakowskiego
profesora wartość dawności można było ewokować za po-
mocą kopii, pastiszów i murów stylizowanych na dawne.
Estreicher pisał, „że patyna wieków na zabytku nie osiada
sama, że miękkość, zużycie, ciepło form trzeba umiejęt-
nie wywołać, przybliżyć, przyspieszyć. [...] Rzemieślni-
ków [...] trzeba było nauczyć, że nie równa, ostra, sztyw-
na linia, łatwa do osiągnięcia bo idąca za wzorcowym ry-
sunkiem, ale faktura miękka, zużyta, wywołuje dodatnie
wrażenie. Wskrzeszenie przeszłości osiągnąć można tylko
37 A. Riegl, Nowoczesny kult zabytków. Jego istota i powstanie, tłum.
R. Kasperowicz, [w:] Alois Riegl, GeorgDehio i kult zabytków, red.
R. Kasperowicz, Warszawa 20122, s. 49-56. Wydaje mi się, że do-
słowne tłumaczenie Alterswert jako „wartości dawności” (warto-
ści tego, co dawne) lepiej oddaj e sens owego słowa, gdyż przy-
miotnik „starożytniczy”, w znaczeniu dawny, związany z jaką-
kolwiek formą pamiątek przeszłości, wyszedł z użycia w języku
polskim, zob. hasło Starożytniczy w Słowniku języka polskiego
pod red. W. Doroszewskiego: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/
staro%C5%BCytniczy [dostęp: 2. 01. 2018].
38 M. Rampley, The Vienna School of Art History. Empire and the
Politics of Scholarship, 1847-1918, University Park 2013, s. 196-198.
39 Ibidem, s. 209; H. Tietze, Denkmalkult, [w:] idem, Lebendige
Kunstwissenschaft. Zur Krise der Kunst und der Kunstgeschichte,
Wien 1925, s. 71.
6. Collegium Maius, inskrypcja PLUS RATIO QUAM VIS na portalu w Auli. Fot. J. Kozina, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego
co budziło w odbiorcy zespół afektów i uczuć sentymen-
talnej bliskości i swojskości miejsca, w którym prze-
bywał i co było propagowane na początku XX w. przez
Heimatschutzbewegung34. Gdzieś na dnie poglądów wie-
deńskiego profesora kryły się więc ideały estetyczne, for-
mułowane od czasów romantyzmu i szczególnie mocno
wyartykułowane przez Johna Ruskina w Siedmiu blaskach
architektury - o wartości zabytku i jego afektywnym od-
działywaniu decyduje świadomość wydarzeń, jakie roze-
grały się w nim w minionych wiekach oraz nastrój daw-
ności, wyrażający się spatynowaniem ścian, bluszczem
wijącym się po murach i malowniczym narastaniem ko-
lejnych części, wzniesionych w różnych wiekach35.
Za argumentacją Estreichera można się dopatrzyć po-
dobnych poglądów. Jego zdaniem w swojej przebudowie
„Kremer [...] dążył do zatarcia malowniczości”; „dach
[... ] cynkową blachą kryty, jest sztywny [... ] fasady przez
neogotyckie przebudowy i dodatki zatraciły malowniczy
charakter średniowiecza, a nabrały zbyt zimnego i sztucz-
nego wyrazu”36. Jeżeli jednak dla Dvofâka powrót do owej
malowniczości z okresu sprzed restauracji jakiejś budowli
czy ich zespołu był absolutnie niemożliwy, bo sprzeczny
z zasadą jak najmniejszej ingerencji w zastaną material-
ną substancję dzieła, to Estreicher nie widział nic złego
w cofaniu czasu i wypadków dziejowych. Dla Dvofâka ja-
kości estetyczne, wzbudzane afekty i nastroje były niero-
zerwalnie połączone z autentyzmem historycznym obiek-
tów architektonicznych i ich wyposażenia, gdyż - zgodnie
34 B. Euler-Rolle, Der „Stimmungswert“ im spätmodernen Denk-
malkultus - Alois Riegl und die Folgen, „Österreichische Zeit-
schrift für Kunst und Denkmalpflege”, 54, 2005, s. 30.
35 J. Ruskin, Lampa pamięci, tłum. J. Szczuka, [w:] Zabytek i histo-
ria, s. 170-171 (jak w przyp. 28).
36 K. Estreicher, Collegium Maius - dzieje gmachu, s. 222, 260 (jak
w przyp. 11).
z teorią wartości Aloisa Riegla - ufundowane były one na
starzejącej się zgodnie z prawami natury materialnej sub-
stancji gmachu, której wymiana pozbawiłaby dzieło pod-
stawowej wartości jaką jest dawność (zwana tradycyjnie
po polsku „starożytniczą” - Alterswert)37. Sprzeciwiał się
on więc np. zrzuceniu obmurowań dziedzińca arkadowe-
go na Wawelu, gdyż byłoby to właśnie zafałszowaniem hi-
storii, czyli ingerencją w materialną strukturę budowli38.
Zachowanie wszystkich stojących już murów jako noś-
nika Alterswert traktował dogmatycznie jako podstawę
autentyzmu zabytku39. Natomiast według krakowskiego
profesora wartość dawności można było ewokować za po-
mocą kopii, pastiszów i murów stylizowanych na dawne.
Estreicher pisał, „że patyna wieków na zabytku nie osiada
sama, że miękkość, zużycie, ciepło form trzeba umiejęt-
nie wywołać, przybliżyć, przyspieszyć. [...] Rzemieślni-
ków [...] trzeba było nauczyć, że nie równa, ostra, sztyw-
na linia, łatwa do osiągnięcia bo idąca za wzorcowym ry-
sunkiem, ale faktura miękka, zużyta, wywołuje dodatnie
wrażenie. Wskrzeszenie przeszłości osiągnąć można tylko
37 A. Riegl, Nowoczesny kult zabytków. Jego istota i powstanie, tłum.
R. Kasperowicz, [w:] Alois Riegl, GeorgDehio i kult zabytków, red.
R. Kasperowicz, Warszawa 20122, s. 49-56. Wydaje mi się, że do-
słowne tłumaczenie Alterswert jako „wartości dawności” (warto-
ści tego, co dawne) lepiej oddaj e sens owego słowa, gdyż przy-
miotnik „starożytniczy”, w znaczeniu dawny, związany z jaką-
kolwiek formą pamiątek przeszłości, wyszedł z użycia w języku
polskim, zob. hasło Starożytniczy w Słowniku języka polskiego
pod red. W. Doroszewskiego: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/
staro%C5%BCytniczy [dostęp: 2. 01. 2018].
38 M. Rampley, The Vienna School of Art History. Empire and the
Politics of Scholarship, 1847-1918, University Park 2013, s. 196-198.
39 Ibidem, s. 209; H. Tietze, Denkmalkult, [w:] idem, Lebendige
Kunstwissenschaft. Zur Krise der Kunst und der Kunstgeschichte,
Wien 1925, s. 71.