DOI article:
Bałus, Wojciech: „Nowy haft na słabej tkance przeszłości”. Karol Estreicher i Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0116
115
przez emocjonalne podejście, a nie przez mechaniczne!
Nie jest zadaniem konserwatora ułatwianie rozpoznawa-
nia co jest stare, a co nowe w zabytku, bo to jest zadaniem
inwentaryzatora”40.
IV
Swą „metodę konserwatorską” Estreicher nazwał „wskrze-
szaniem przeszłości”. W koncepcjach Riegla i Dvofâka
nie było miejsca na takie działanie, gdyż wartość dawno-
ści była według nich wyłącznie świadectwem powolnego
umierania. Patyna czy malownicze kruszenie się murów
pokazywały, że nieuniknionym prawem przyrodniczym
panującym w całym świecie jest rozpad prowadzący do
rujnacji budowli wzniesionych przez człowieka, który to
proces można jedynie hamować, ale tak naprawdę nie da
się go nigdy całkowicie zatrzymać41. Wskrzeszanie musia-
ło się zatem oprzeć na innych zasadach.
Na obramieniach dwóch portali wewnątrz Collegium
Maius znajdują się inskrypcje, które uznane zostały za
ważne dla Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pierwsza (w Sali
Zielonej - il. 5), NE CEDAT ACADEMIA głosi, że uni-
wersytet nigdy nie ustępował przed siłą, druga (w Auli -
il. 6), PLUS RATIO QUAM VIS, zaczerpnięta z wiersza
rzymskiego poety Maximianusa, jest apologią rozumu,
roztropności i sprzeciwu wobec wszelkiej przemocy. Oba
napisy wyglądają na pochodzące z okresu wczesnej no-
wożytności, szczególnie PLUS RATIO QUAM VIS, wyko-
nany humanistyczną antykwą, przypominającą krój liter
z XVI w. na nadprożach w Zamku Królewskim na Wawe-
lu. W rzeczywistości są pomysłem Estreichera zrealizowa-
nym w 1955 r. (pierwszy napis) i 1952 r. (drugi)42.
W 1975 r. pod tytułem Ne cedat Academia wydano
książkę o tajnym nauczaniu na Uniwersytecie Jagielloń-
skim43, zaś pod koniec XX w. druga z sentencji wpisana
została do statutu uniwersytetu. Fakt, że obie łacińskie in-
skrypcje przyjęte zostały przez wspólnotę akademicką za
zgodne z duchem i historią Uniwersytetu Jagiellońskie-
go dowodzi, że Estreicher znakomicie utrafił w zbioro-
we wyobrażenia o roli uczelni w dziejach Polski, panu-
jącym w niej w ciągu wieków etosie i okupacyjnej prze-
szłości44. Jego postępek można za Erikiem Hobsbawmem
nazwać „wynalezieniem tradycji”45. Choć angielski histo-
40 K. Estreicher, Collegium Maius - dzieje gmachu, s. 270 (jak
wprzyp. 11).
41 A. Riegl, Nowoczesny kult zabytków, s. 50-52 (jak w przyp. 37).
42 A. Chwalba, Collegium Maius, s. 156-157 (jak w przyp. 2).
43 Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwer-
sytecie Jagiellońskim 1939-1945, red. M. i A. Zarębowie, Kraków
1975-
44 R. Godula-Węcławowicz, „Plus ratio quam vis” i „Ne cedat
Academia”. Uniwersyteckie dewizy z wojną w tle, „Journal of Ur-
ban Ethnology”, 12, 2014, s. 7-24.
45 E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, [w:] Tra¬
dycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, tłum. M. Go-
dyń, F. Godyń, Kraków 2008, s. 10-11. Nieco inaczej kwalifikuje
działalność Estreichera Maciej Zborek w pracy magisterskiej Mit
ryk pisał o wymyślaniu rytuałów, świąt i obrzędów szyb-
ko uznawanych w różnych państwach za dawne, można
chyba też tym terminem określić restaurację zabytkowego
gmachu w taki sposób, by stał się on kwintesencją jakiejś
instytucji: jej dziejów, obyczajów, dokonań, jej narodowe-
go zakorzenienia i pamięci o tworzących ją ludziach.
Działanie konserwatorskie polegające na „wskrzesza-
niu przeszłości” byłoby więc rodzajem „wynajdywania
tradycji”. Oksymoroniczny charakter owego określenia
bardzo dobrze pasuje do sposobu myślenia Estreichera
o odnowie Collegium Maius: gmach miał być kwintesen-
cją „tradycji”, ale powstałą w wyniku daleko posuniętej
ingerencji w jego zabytkową tkankę. Ta ingerencja, czyli
„wskrzeszenie”, była możliwa dlatego, że „tradycję” nale-
żało dopiero wynaleźć, czyli stworzyć na nowo na kanwie
elementów z przeszłości. Liczył się nie autentyzm daw-
nych murów, nie wartość dawności, lecz - jak pisał Estrei-
cher w Dzienniku wypadków - unaocznienie przeszło-
ści uniwersytetu46. „To nie jest rekonstrukcja”, wyznawał
w tych samych prywatnych zapiskach, „to jest, na słabej
kanwie przeszłości, nowy haft”47.
Viollet-le-Duc rozpoczął hasło Restauration w swym
Słowniku rozumowanym architektury francuskiej od
stwierdzenia, że „odrestaurować budowlę to nie to, co
utrzymywać ją, naprawić bądź odnowić, ale odtwo-
rzyć ją w kompletnym stanie, takim, jaki mógł nigdy nie
istnieć”48. Konstatację tę można uznać nie tylko za kwin-
tesencję purystycznej wizji odnowy zabytków49, ale też za
wyraz dążności do wynajdywania tradycji. Dla francu-
skiego architekta owo wynajdywanie było równoznaczne
z kreacją budowli jednolitej stylowo, dla Estreichera zaś
ze stworzeniem wizji gmachu odpowiadającej wyobraże-
niom o historii i etosie Uniwersytetu Jagiellońskiego.
V
Hobsbawm stwierdzał, że wynajdywanie tradycji często
ma miejsce tam, „gdzie gwałtowna transformacja społe-
czeństwa osłabia lub niszczy wzory społeczne, zgodnie
z którymi zaprojektowane zostały «dawne» tradycje”50.
Przejęcie w powojennej Polsce władzy przez komuni-
stów było niezwykle silną cezurą w dziejach politycznych
uniwersytetu: przypadek Uniwersytetu Jagiellońskiego, obronionej
w 2017 r. w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ, wi-
dząc w niej przejawy tworzenia mitu uniwersytetu. Interpreta-
cja ta w bardzo ciekawy sposób poszerza zaproponowane przeze
mnie odczytanie Collegium Maius.
46 К. Estreicher, Dziennik wypadków, t. 2: 1940-1960, Kraków
2002, s. 516.
47 Ibidem, s. 513.
48 E. Viollet-le-Duc, Słownik logiczny architektury francuskiej od
XI do XVI wieku, tłum. B. Spieralska, [w:] Zabytek i historia, s. 123
(jakwprzyp. 28).
49 J.-M. Leniaud, Viollet-le-Duc ou les délires du système, Paris 1994,
s. 90-91.
50 E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, s. 13 (jak
wprzyp. 45).
przez emocjonalne podejście, a nie przez mechaniczne!
Nie jest zadaniem konserwatora ułatwianie rozpoznawa-
nia co jest stare, a co nowe w zabytku, bo to jest zadaniem
inwentaryzatora”40.
IV
Swą „metodę konserwatorską” Estreicher nazwał „wskrze-
szaniem przeszłości”. W koncepcjach Riegla i Dvofâka
nie było miejsca na takie działanie, gdyż wartość dawno-
ści była według nich wyłącznie świadectwem powolnego
umierania. Patyna czy malownicze kruszenie się murów
pokazywały, że nieuniknionym prawem przyrodniczym
panującym w całym świecie jest rozpad prowadzący do
rujnacji budowli wzniesionych przez człowieka, który to
proces można jedynie hamować, ale tak naprawdę nie da
się go nigdy całkowicie zatrzymać41. Wskrzeszanie musia-
ło się zatem oprzeć na innych zasadach.
Na obramieniach dwóch portali wewnątrz Collegium
Maius znajdują się inskrypcje, które uznane zostały za
ważne dla Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pierwsza (w Sali
Zielonej - il. 5), NE CEDAT ACADEMIA głosi, że uni-
wersytet nigdy nie ustępował przed siłą, druga (w Auli -
il. 6), PLUS RATIO QUAM VIS, zaczerpnięta z wiersza
rzymskiego poety Maximianusa, jest apologią rozumu,
roztropności i sprzeciwu wobec wszelkiej przemocy. Oba
napisy wyglądają na pochodzące z okresu wczesnej no-
wożytności, szczególnie PLUS RATIO QUAM VIS, wyko-
nany humanistyczną antykwą, przypominającą krój liter
z XVI w. na nadprożach w Zamku Królewskim na Wawe-
lu. W rzeczywistości są pomysłem Estreichera zrealizowa-
nym w 1955 r. (pierwszy napis) i 1952 r. (drugi)42.
W 1975 r. pod tytułem Ne cedat Academia wydano
książkę o tajnym nauczaniu na Uniwersytecie Jagielloń-
skim43, zaś pod koniec XX w. druga z sentencji wpisana
została do statutu uniwersytetu. Fakt, że obie łacińskie in-
skrypcje przyjęte zostały przez wspólnotę akademicką za
zgodne z duchem i historią Uniwersytetu Jagiellońskie-
go dowodzi, że Estreicher znakomicie utrafił w zbioro-
we wyobrażenia o roli uczelni w dziejach Polski, panu-
jącym w niej w ciągu wieków etosie i okupacyjnej prze-
szłości44. Jego postępek można za Erikiem Hobsbawmem
nazwać „wynalezieniem tradycji”45. Choć angielski histo-
40 K. Estreicher, Collegium Maius - dzieje gmachu, s. 270 (jak
wprzyp. 11).
41 A. Riegl, Nowoczesny kult zabytków, s. 50-52 (jak w przyp. 37).
42 A. Chwalba, Collegium Maius, s. 156-157 (jak w przyp. 2).
43 Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwer-
sytecie Jagiellońskim 1939-1945, red. M. i A. Zarębowie, Kraków
1975-
44 R. Godula-Węcławowicz, „Plus ratio quam vis” i „Ne cedat
Academia”. Uniwersyteckie dewizy z wojną w tle, „Journal of Ur-
ban Ethnology”, 12, 2014, s. 7-24.
45 E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, [w:] Tra¬
dycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, tłum. M. Go-
dyń, F. Godyń, Kraków 2008, s. 10-11. Nieco inaczej kwalifikuje
działalność Estreichera Maciej Zborek w pracy magisterskiej Mit
ryk pisał o wymyślaniu rytuałów, świąt i obrzędów szyb-
ko uznawanych w różnych państwach za dawne, można
chyba też tym terminem określić restaurację zabytkowego
gmachu w taki sposób, by stał się on kwintesencją jakiejś
instytucji: jej dziejów, obyczajów, dokonań, jej narodowe-
go zakorzenienia i pamięci o tworzących ją ludziach.
Działanie konserwatorskie polegające na „wskrzesza-
niu przeszłości” byłoby więc rodzajem „wynajdywania
tradycji”. Oksymoroniczny charakter owego określenia
bardzo dobrze pasuje do sposobu myślenia Estreichera
o odnowie Collegium Maius: gmach miał być kwintesen-
cją „tradycji”, ale powstałą w wyniku daleko posuniętej
ingerencji w jego zabytkową tkankę. Ta ingerencja, czyli
„wskrzeszenie”, była możliwa dlatego, że „tradycję” nale-
żało dopiero wynaleźć, czyli stworzyć na nowo na kanwie
elementów z przeszłości. Liczył się nie autentyzm daw-
nych murów, nie wartość dawności, lecz - jak pisał Estrei-
cher w Dzienniku wypadków - unaocznienie przeszło-
ści uniwersytetu46. „To nie jest rekonstrukcja”, wyznawał
w tych samych prywatnych zapiskach, „to jest, na słabej
kanwie przeszłości, nowy haft”47.
Viollet-le-Duc rozpoczął hasło Restauration w swym
Słowniku rozumowanym architektury francuskiej od
stwierdzenia, że „odrestaurować budowlę to nie to, co
utrzymywać ją, naprawić bądź odnowić, ale odtwo-
rzyć ją w kompletnym stanie, takim, jaki mógł nigdy nie
istnieć”48. Konstatację tę można uznać nie tylko za kwin-
tesencję purystycznej wizji odnowy zabytków49, ale też za
wyraz dążności do wynajdywania tradycji. Dla francu-
skiego architekta owo wynajdywanie było równoznaczne
z kreacją budowli jednolitej stylowo, dla Estreichera zaś
ze stworzeniem wizji gmachu odpowiadającej wyobraże-
niom o historii i etosie Uniwersytetu Jagiellońskiego.
V
Hobsbawm stwierdzał, że wynajdywanie tradycji często
ma miejsce tam, „gdzie gwałtowna transformacja społe-
czeństwa osłabia lub niszczy wzory społeczne, zgodnie
z którymi zaprojektowane zostały «dawne» tradycje”50.
Przejęcie w powojennej Polsce władzy przez komuni-
stów było niezwykle silną cezurą w dziejach politycznych
uniwersytetu: przypadek Uniwersytetu Jagiellońskiego, obronionej
w 2017 r. w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ, wi-
dząc w niej przejawy tworzenia mitu uniwersytetu. Interpreta-
cja ta w bardzo ciekawy sposób poszerza zaproponowane przeze
mnie odczytanie Collegium Maius.
46 К. Estreicher, Dziennik wypadków, t. 2: 1940-1960, Kraków
2002, s. 516.
47 Ibidem, s. 513.
48 E. Viollet-le-Duc, Słownik logiczny architektury francuskiej od
XI do XVI wieku, tłum. B. Spieralska, [w:] Zabytek i historia, s. 123
(jakwprzyp. 28).
49 J.-M. Leniaud, Viollet-le-Duc ou les délires du système, Paris 1994,
s. 90-91.
50 E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, s. 13 (jak
wprzyp. 45).