DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Obrazy dysydenckie. Nowa rozprawa Franka Mullera o wczesnej grafice protestanckiej w Strasburgu i jej znaczeniu dla wytworzenia specyficznej ikonografii luterańskiej sztuki religijnej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0141
140
7. Hans Baldung Grien, Portret Marcina Lutra oświecanego przez
Ducha Świętego, drzeworyt, 1521. Wg E Muller, Images polémiques,
il. 12
jak wielu niemieckich malarzy i grafików na początku
XVI w.31 - pogłębiał swoją wiedzą literacką i teologiczną,
starając się uchodzić za malarza humanistę32. Należy jed-
nak podkreślić, że Imię Boga, ukazywane jako zamien-
nik Jego wizerunku, stało się najbardziej rozpowszech-
nionym konceptem ikonograficznym reformacyjnej
sztuki Strasburga, znajdując zarówno uznanie u różnych
wyznań protestanckich, jak i u katolików33.
Ciekawym elementem życia religijnego Strasburga
były wystąpienia proroków, zapowiadających z reguły
nadejście dramatycznych wydarzeń o apokaliptycznym
wymiarze. Do wypowiedzi tych podchodzono ze znacz-
nie większą wyrozumiałością niż w Wittenberdze, w któ-
rej Luter odebrał bardzo szybko głos „niebiańskim pro-
rokom” i zmusił ich do opuszczenia tego miasta34. Pub-
likowano więc czasem drzeworyty-prognostyki, opar-
te na proroczych wizjach, których doświadczyła między
innymi Ursula Jost35, a także podjęto próby wzbogacenia
31 Zob. zwłaszcza J.L. Koerner, The Moment of Self-Portraiture in
German Renaissance Art, Chicago 1993.
32 W.M. Ivins Jr., Hans Weiditz. A Study in Personality, „The
Metropolitan Museum of Art Bulletin”, 17,1922, nr 7, s. 156-161.
33 M.P. Driskel, By the Light of Providence. The Glory Altarpiece of
St. Paul’s Chapel, New York City, „The Art Bulletin”, 89, 2007, nr 4,
s. 715-737-
34 A. Gallas, Introduzione, s. 42-46 (jak w przyp. 23).
35 E Muller, Images polémiques, s. 222-237 (jak w przyp. 17).
ikonografii chrześcijańskiej o motywy ukazujące w obra-
zowy sposób mistyczną relację duszy ludzkiej z Bogiem.
Szczególną inwencję na tym polu wykazał ogrodnik Cle-
mens Ziegler, który odkrył w sobie zarówno ducha proro-
czego, jak i umiejętności rysunkowe. Na szkicach z 1532 r.
ukazał on duszę ludzką w postaci dziecka „osadzonego”
w sercu człowieka i trwającego w adoracji Boga, przedsta-
wionego w ludzkiej postaci ponad tym organem [il. 6]36.
Rysunki Zieglera nie zostały nigdy rozpowszechnione za
pomocą rycin, a sam ich autor bywał wyszydzany jako
prostak, który poznał sekrety teologii podczas zbierania
warzyw37. Nie sposób jednak nie zauważyć, że jego kon-
cept ikonograficzny zapowiada sposób ukazywania du-
szy, stosowany przez antwerpskich grafików około 1600 r.
i rozpowszechniony przez ilustracje do Pia desideria Her-
mana Hugona, wydanej w 1624 r.38 Pojawiają się zatem
pytania, czy rysunki Zieglera mogły zainspirować dzieła
Flamandów, albo też przyczynić się do szerokiej akcep-
tacji tych katolickich rycin jako wzorca ikonograficznego
w sztuce luterańskiej39.
Zjawiskiem zaledwie zasygnalizowanym w książce
Mullera jest wydawanie w Strasburgu bardzo licznych
portretów reformatorów, opartych często na rysunkach
wybitnych artystów, takich jak Hans Baldung Grien, któ-
ry między innymi ukazał Lutra jako proroka oświecane-
go przez Ducha Świętego blaskiem tworzącym nimb wo-
kół głowy tego reformatora [il. 7]. Muller stwierdził, że
takie dzieła odgrywały istotną rolę w propagowaniu idei
reformacyjnych, ale nie podjął próby opisu mechanizmu
ich oddziaływania40. Problematyczny charakter ich rozpo-
wszechniania podnosili zaś już kontrreformacyjni pole-
miści, którzy zarzucali protestantom, że krytykują czcze-
nie obrazów Chrystusa, Marii i świętych, a nie widzą nic
zdrożnego w rozpowszechnianiu własnych portretów,
mimo że stają się one nieraz przedmiotem spontanicz-
nego nabożeństwa41. To ostanie oskarżenie było chyba
znacznie przesadzone, wydaje się bowiem, że posiadanie
wizerunków reformatorów traktowano przede wszystkim
jako deklarację przyjęcia ich poglądów na temat refor-
my Kościoła42. Nie można jednak wykluczyć, że niektórzy
36 Ibidem, s. 237-244, il. 47, 49.
37 M. Arnold, Handwerker als theologische Schriftsteller. Studien zu
Flugschriften der frühen Reformation (1523-1525), Göttingen 1990,
s. 106-145.
38 E. Stonks, Negotiating Differences. Word, Image and Religion in
the Dutch Republic, Leiden 2011, s. 54-64.
39 J. Harasimowicz, Mistyka oblubieńcza w nowożytnej kulturze
i sztuce Europy Środkowej, [w:] Fides imaginem quaerens. Studia
ofiarowane Księdzu Profesorowi Ryszardowi Knapińskiemu w sie-
demdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Kramiszewska, Lublin 2011,
s. 146-149.
40 F. Muller, Images polémiques, s. 41-55, 335-345 (jak w przyp. 17).
41 P.A. Pierce, Pier Paolo Vergerio the Propagandist, Rome 2003,
s. 193-194-
42 M. Firpo, Artisti, gioiellieri, eretici. Il mondo di Lorenzo Lotto tra
Riforma e Controriforma, Roma 2011, s. 3-4.
7. Hans Baldung Grien, Portret Marcina Lutra oświecanego przez
Ducha Świętego, drzeworyt, 1521. Wg E Muller, Images polémiques,
il. 12
jak wielu niemieckich malarzy i grafików na początku
XVI w.31 - pogłębiał swoją wiedzą literacką i teologiczną,
starając się uchodzić za malarza humanistę32. Należy jed-
nak podkreślić, że Imię Boga, ukazywane jako zamien-
nik Jego wizerunku, stało się najbardziej rozpowszech-
nionym konceptem ikonograficznym reformacyjnej
sztuki Strasburga, znajdując zarówno uznanie u różnych
wyznań protestanckich, jak i u katolików33.
Ciekawym elementem życia religijnego Strasburga
były wystąpienia proroków, zapowiadających z reguły
nadejście dramatycznych wydarzeń o apokaliptycznym
wymiarze. Do wypowiedzi tych podchodzono ze znacz-
nie większą wyrozumiałością niż w Wittenberdze, w któ-
rej Luter odebrał bardzo szybko głos „niebiańskim pro-
rokom” i zmusił ich do opuszczenia tego miasta34. Pub-
likowano więc czasem drzeworyty-prognostyki, opar-
te na proroczych wizjach, których doświadczyła między
innymi Ursula Jost35, a także podjęto próby wzbogacenia
31 Zob. zwłaszcza J.L. Koerner, The Moment of Self-Portraiture in
German Renaissance Art, Chicago 1993.
32 W.M. Ivins Jr., Hans Weiditz. A Study in Personality, „The
Metropolitan Museum of Art Bulletin”, 17,1922, nr 7, s. 156-161.
33 M.P. Driskel, By the Light of Providence. The Glory Altarpiece of
St. Paul’s Chapel, New York City, „The Art Bulletin”, 89, 2007, nr 4,
s. 715-737-
34 A. Gallas, Introduzione, s. 42-46 (jak w przyp. 23).
35 E Muller, Images polémiques, s. 222-237 (jak w przyp. 17).
ikonografii chrześcijańskiej o motywy ukazujące w obra-
zowy sposób mistyczną relację duszy ludzkiej z Bogiem.
Szczególną inwencję na tym polu wykazał ogrodnik Cle-
mens Ziegler, który odkrył w sobie zarówno ducha proro-
czego, jak i umiejętności rysunkowe. Na szkicach z 1532 r.
ukazał on duszę ludzką w postaci dziecka „osadzonego”
w sercu człowieka i trwającego w adoracji Boga, przedsta-
wionego w ludzkiej postaci ponad tym organem [il. 6]36.
Rysunki Zieglera nie zostały nigdy rozpowszechnione za
pomocą rycin, a sam ich autor bywał wyszydzany jako
prostak, który poznał sekrety teologii podczas zbierania
warzyw37. Nie sposób jednak nie zauważyć, że jego kon-
cept ikonograficzny zapowiada sposób ukazywania du-
szy, stosowany przez antwerpskich grafików około 1600 r.
i rozpowszechniony przez ilustracje do Pia desideria Her-
mana Hugona, wydanej w 1624 r.38 Pojawiają się zatem
pytania, czy rysunki Zieglera mogły zainspirować dzieła
Flamandów, albo też przyczynić się do szerokiej akcep-
tacji tych katolickich rycin jako wzorca ikonograficznego
w sztuce luterańskiej39.
Zjawiskiem zaledwie zasygnalizowanym w książce
Mullera jest wydawanie w Strasburgu bardzo licznych
portretów reformatorów, opartych często na rysunkach
wybitnych artystów, takich jak Hans Baldung Grien, któ-
ry między innymi ukazał Lutra jako proroka oświecane-
go przez Ducha Świętego blaskiem tworzącym nimb wo-
kół głowy tego reformatora [il. 7]. Muller stwierdził, że
takie dzieła odgrywały istotną rolę w propagowaniu idei
reformacyjnych, ale nie podjął próby opisu mechanizmu
ich oddziaływania40. Problematyczny charakter ich rozpo-
wszechniania podnosili zaś już kontrreformacyjni pole-
miści, którzy zarzucali protestantom, że krytykują czcze-
nie obrazów Chrystusa, Marii i świętych, a nie widzą nic
zdrożnego w rozpowszechnianiu własnych portretów,
mimo że stają się one nieraz przedmiotem spontanicz-
nego nabożeństwa41. To ostanie oskarżenie było chyba
znacznie przesadzone, wydaje się bowiem, że posiadanie
wizerunków reformatorów traktowano przede wszystkim
jako deklarację przyjęcia ich poglądów na temat refor-
my Kościoła42. Nie można jednak wykluczyć, że niektórzy
36 Ibidem, s. 237-244, il. 47, 49.
37 M. Arnold, Handwerker als theologische Schriftsteller. Studien zu
Flugschriften der frühen Reformation (1523-1525), Göttingen 1990,
s. 106-145.
38 E. Stonks, Negotiating Differences. Word, Image and Religion in
the Dutch Republic, Leiden 2011, s. 54-64.
39 J. Harasimowicz, Mistyka oblubieńcza w nowożytnej kulturze
i sztuce Europy Środkowej, [w:] Fides imaginem quaerens. Studia
ofiarowane Księdzu Profesorowi Ryszardowi Knapińskiemu w sie-
demdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Kramiszewska, Lublin 2011,
s. 146-149.
40 F. Muller, Images polémiques, s. 41-55, 335-345 (jak w przyp. 17).
41 P.A. Pierce, Pier Paolo Vergerio the Propagandist, Rome 2003,
s. 193-194-
42 M. Firpo, Artisti, gioiellieri, eretici. Il mondo di Lorenzo Lotto tra
Riforma e Controriforma, Roma 2011, s. 3-4.