DOI Artikel:
Walanus, Wojciech: Powstanie Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności - karta z dziejów instytucjonalizacji dyscypliny
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.70757#0015
14
razie po ukonstytuowaniu się i wybraniu prezydium Ko-
misja Historii Sztuki mogła rozpocząć działalność.
PIERWSZY PROGRAM
PRAC BADAWCZYCH
Jak dotąd jedynie Lech Kalinowski analizował dorobek
Komisji w odniesieniu do przyjętego przez nią progra-
mu pracy* * * * * * * * * * * * * * * * * * 79. Badacz odwoływał się przy tym do krótkiego
manifestu opublikowanego w pierwszym zeszycie „Spra-
wozdań Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”
w 1877 roku80 oraz projektu reformy prac Komisji zgło-
szonego przez Mariana Sokołowskiego dziesięć lat póź-
niej81. Ustalenia Kalinowskiego zasadniczo zachowują
aktualność, należy jednak zwrócić uwagę na to, że Komi-
sja już w pierwszym roku swego istnienia wypracowała
plan działań. Jego zarys („skreślone przez siebie wnio-
ski odnoszące się do czynności Komisji Historii Sztuki”)
przedstawił Władysław Łuszczkiewicz na pierwszym po-
siedzeniu Komisji, 11 czerwca 1873 roku, a streszczenie
tego wystąpienia, zatytułowanego „Rzecz o pracach na
polu historii sztuki w kraju naszym”, ukazało się w „Roz-
prawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydziału Filolo-
gicznego Akademii Umiejętności”82. Z relacji tej wiemy,
że autor na wstępie odwołał się do kwestii metodologicz-
nych, postulując „umiejętne studiowanie [zabytków sztu-
ki polskiej] wedle dzisiejszego stanu nauki” i zakreślając
Materiały sesji naukowej odbytej w dniu 27 maja 1983, red. idem,
Kraków 1990 (= Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace z Historii Sztuki, 19), s. 16-17. Jesienią tego roku na pewno
nie miał już stałego mieszkania w Wiedniu, ponieważ będąc tam
w październiku, zatrzymał się w pensjonacie Matschakerhof („Neu-
es Fremden-Blatt”, 1872, nr 277, 8 X, s. 10). Najpóźniej od grudnia
1872 roku był lokatorem Adama Asnyka w domu przy ul. Łobzow-
skiej w Krakowie (A.J. Mikulski, Korespondencja Adama Asnyka
oraz materiały do życiorysu i twórczości poety, Lwów 1938, s. 49);
z marca 1873 roku pochodzi pochlebna opinia poety o Sokołow-
skim jako o człowieku „bardzo wykształconym, który wiele także
podróżował, a przy tym salonowym i znającym świat i ludzi” (ibi-
dem, s. 51; L. Kalinowski, Marian Sokołowski, s. 17). Trzeba przy
tej okazji zwrócić uwagę na to, że od jesieni 1872 do lata 1873 roku,
czyli w okresie poprzedzającym powstanie Komisji Historii Sztuki,
Sokołowski studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, zob. ibidem;
M. Kunińska, Historia sztuki Mariana Sokołowskiego, s. 46 (jak
w przyp. 7). W Krakowie musiał zatem bywać raczej okazjonalnie.
79 L. Kalinowski, Dzieje i dorobek naukowy, s. 26-31 (jak w przyp. 1).
80 „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”,
1, 1877, z. 1, s. 1. Zob. nieoprawiony egzemplarz w Osterreichi-
sche Nationalbibliothek w Wiedniu (sygn. 163343-0.1,1), dostęp-
ny online: https://digital.onb.ac.at/Onb Viewer/viewer.faces?doc-
ABO_%2BZ2192868o5 (dostęp: 31.05.2023).
81 Sprawozdania z posiedzeń Komisji Historii Sztuki za czas od 3 lu-
tego do 3 marca 1887, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii
Sztuki w Polsce”, 3,1887, z. 4, s. I-II.
82 Sprawozdania z posiedzeń, s. IV-VII (jak w przyp. 72).
„różnicę między archeologią a badaniami historii sztuki
epok odległych” (w streszczeniu nie wyjaśniono nieste-
ty, na czym ta różnica miała polegać)83. Badania Komi-
sji powinny według Łuszczkiewicza objąć sztukę średnio-
wieczną oraz „arcydzieła epoki odrodzenia i następnych”,
w szczególności architekturę romańską, rzeźbę kamienną
od XII do XV wieku, malarstwo średniowieczne (tabli-
cowe, ścienne, miniaturowe i witrażowe), a także „sztu-
kę rusińską”, której dzieła „przy wandalizmie dzisiejszym
w cerkiewkach wiejskich” narażone są na „wyginięcie”84.
Wiele postulatów i zaleceń co do metod postępowania
zaczerpnął Łuszczkiewicz ze swojego wniosku o powo-
łanie Komisji Dziejów Sztuki z 1870 roku, niektóre przy
tym zmodyfikował lub uzupełnił. Ponownie czytamy więc
o potrzebie sporządzenia bibliografii historycznoarty-
stycznej, gromadzeniu książek z tej dziedziny w bibliotece
AU, kontynuacji serii Zabytki budownictwa, wydawaniu
czasopisma, zbieraniu reprodukcji: rysunków, fotografii
i odlewów gipsowych (tych ostatnich w celu stworzenia
muzeum, „aby przyjść do wykazania odrębnych szkół ka-
miennych w Polsce”), wreszcie publikowaniu „arcydzieł
sztuki wszelkich epok w kraju znajdujących się, a dotąd
niemal światu nieznanych”85. Do nowych propozycji na-
leżało: organizowanie wystaw dzieł krakowskiego malar-
stwa cechowego, opracowywanie monografii poszczegól-
nych zabytków i artystów, a także „wysyłanie członków
komisji do dalszych części kraju w sprawie wyszukiwa-
nia i rysowania zabytków architektury średniowiecznej”86.
Ten ostatni pomysł miał dla późniejszej działalności Ko-
misji bodaj największe znaczenie.
Referat programowy Łuszczkiewicza, miejscami bar-
dzo ogólny, miejscami nader szczegółowy, z pewnością
w dużej części odzwierciedlał jego własne zainteresowa-
nia badawcze (wówczas przede wszystkim architekturą
romańską i malarstwem średniowiecznym). Nie znamy
dokładnego przebiegu dyskusji na temat tego referatu,
która odbyła się na drugim posiedzeniu Komisji, 14 li-
stopada 1873 roku - w protokole zapisano jedynie usta-
lenia dotyczące wydawnictwa (o których poniżej). Wia-
domo natomiast, że Łuszczkiewicz i Sokołowski podjęli
się opracowania szczegółowego programu działań, który
przedstawili na kolejnym spotkaniu Komisji - 5 grudnia
tego roku87. Choć dokument ten znany jest z drukowa-
nej relacji w „Rozprawach i Sprawozdaniach” Wydziału
Filologicznego, nie był dotąd analizowany. Jego autorzy
wyróżnili dwie główne sfery działalności Komisji: „gro-
madzenie materiałów do dziejów sztuki w Polsce” oraz
„studia nad historią sztuki w ogólności”. Co do pierwszej
z nich, Łuszczkiewicz i Sokołowski proponowali:
83 Ibidem, s. IV.
84 Ibidem, s. IV-VI.
85 Ibidem, s. V-VII.
86 Ibidem, s. V-VI.
87 ANPP, sygn. PAUWI-22, s. 6. Wzmianki o programie: J. Szujski,
Zdanie sprawy z ruchu, s. 148 (jak w przyp. 64); Pamiętnik piętna-
stoletniej działalności, s. 38-39 (jak w przyp. 3).
razie po ukonstytuowaniu się i wybraniu prezydium Ko-
misja Historii Sztuki mogła rozpocząć działalność.
PIERWSZY PROGRAM
PRAC BADAWCZYCH
Jak dotąd jedynie Lech Kalinowski analizował dorobek
Komisji w odniesieniu do przyjętego przez nią progra-
mu pracy* * * * * * * * * * * * * * * * * * 79. Badacz odwoływał się przy tym do krótkiego
manifestu opublikowanego w pierwszym zeszycie „Spra-
wozdań Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”
w 1877 roku80 oraz projektu reformy prac Komisji zgło-
szonego przez Mariana Sokołowskiego dziesięć lat póź-
niej81. Ustalenia Kalinowskiego zasadniczo zachowują
aktualność, należy jednak zwrócić uwagę na to, że Komi-
sja już w pierwszym roku swego istnienia wypracowała
plan działań. Jego zarys („skreślone przez siebie wnio-
ski odnoszące się do czynności Komisji Historii Sztuki”)
przedstawił Władysław Łuszczkiewicz na pierwszym po-
siedzeniu Komisji, 11 czerwca 1873 roku, a streszczenie
tego wystąpienia, zatytułowanego „Rzecz o pracach na
polu historii sztuki w kraju naszym”, ukazało się w „Roz-
prawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydziału Filolo-
gicznego Akademii Umiejętności”82. Z relacji tej wiemy,
że autor na wstępie odwołał się do kwestii metodologicz-
nych, postulując „umiejętne studiowanie [zabytków sztu-
ki polskiej] wedle dzisiejszego stanu nauki” i zakreślając
Materiały sesji naukowej odbytej w dniu 27 maja 1983, red. idem,
Kraków 1990 (= Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace z Historii Sztuki, 19), s. 16-17. Jesienią tego roku na pewno
nie miał już stałego mieszkania w Wiedniu, ponieważ będąc tam
w październiku, zatrzymał się w pensjonacie Matschakerhof („Neu-
es Fremden-Blatt”, 1872, nr 277, 8 X, s. 10). Najpóźniej od grudnia
1872 roku był lokatorem Adama Asnyka w domu przy ul. Łobzow-
skiej w Krakowie (A.J. Mikulski, Korespondencja Adama Asnyka
oraz materiały do życiorysu i twórczości poety, Lwów 1938, s. 49);
z marca 1873 roku pochodzi pochlebna opinia poety o Sokołow-
skim jako o człowieku „bardzo wykształconym, który wiele także
podróżował, a przy tym salonowym i znającym świat i ludzi” (ibi-
dem, s. 51; L. Kalinowski, Marian Sokołowski, s. 17). Trzeba przy
tej okazji zwrócić uwagę na to, że od jesieni 1872 do lata 1873 roku,
czyli w okresie poprzedzającym powstanie Komisji Historii Sztuki,
Sokołowski studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, zob. ibidem;
M. Kunińska, Historia sztuki Mariana Sokołowskiego, s. 46 (jak
w przyp. 7). W Krakowie musiał zatem bywać raczej okazjonalnie.
79 L. Kalinowski, Dzieje i dorobek naukowy, s. 26-31 (jak w przyp. 1).
80 „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”,
1, 1877, z. 1, s. 1. Zob. nieoprawiony egzemplarz w Osterreichi-
sche Nationalbibliothek w Wiedniu (sygn. 163343-0.1,1), dostęp-
ny online: https://digital.onb.ac.at/Onb Viewer/viewer.faces?doc-
ABO_%2BZ2192868o5 (dostęp: 31.05.2023).
81 Sprawozdania z posiedzeń Komisji Historii Sztuki za czas od 3 lu-
tego do 3 marca 1887, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii
Sztuki w Polsce”, 3,1887, z. 4, s. I-II.
82 Sprawozdania z posiedzeń, s. IV-VII (jak w przyp. 72).
„różnicę między archeologią a badaniami historii sztuki
epok odległych” (w streszczeniu nie wyjaśniono nieste-
ty, na czym ta różnica miała polegać)83. Badania Komi-
sji powinny według Łuszczkiewicza objąć sztukę średnio-
wieczną oraz „arcydzieła epoki odrodzenia i następnych”,
w szczególności architekturę romańską, rzeźbę kamienną
od XII do XV wieku, malarstwo średniowieczne (tabli-
cowe, ścienne, miniaturowe i witrażowe), a także „sztu-
kę rusińską”, której dzieła „przy wandalizmie dzisiejszym
w cerkiewkach wiejskich” narażone są na „wyginięcie”84.
Wiele postulatów i zaleceń co do metod postępowania
zaczerpnął Łuszczkiewicz ze swojego wniosku o powo-
łanie Komisji Dziejów Sztuki z 1870 roku, niektóre przy
tym zmodyfikował lub uzupełnił. Ponownie czytamy więc
o potrzebie sporządzenia bibliografii historycznoarty-
stycznej, gromadzeniu książek z tej dziedziny w bibliotece
AU, kontynuacji serii Zabytki budownictwa, wydawaniu
czasopisma, zbieraniu reprodukcji: rysunków, fotografii
i odlewów gipsowych (tych ostatnich w celu stworzenia
muzeum, „aby przyjść do wykazania odrębnych szkół ka-
miennych w Polsce”), wreszcie publikowaniu „arcydzieł
sztuki wszelkich epok w kraju znajdujących się, a dotąd
niemal światu nieznanych”85. Do nowych propozycji na-
leżało: organizowanie wystaw dzieł krakowskiego malar-
stwa cechowego, opracowywanie monografii poszczegól-
nych zabytków i artystów, a także „wysyłanie członków
komisji do dalszych części kraju w sprawie wyszukiwa-
nia i rysowania zabytków architektury średniowiecznej”86.
Ten ostatni pomysł miał dla późniejszej działalności Ko-
misji bodaj największe znaczenie.
Referat programowy Łuszczkiewicza, miejscami bar-
dzo ogólny, miejscami nader szczegółowy, z pewnością
w dużej części odzwierciedlał jego własne zainteresowa-
nia badawcze (wówczas przede wszystkim architekturą
romańską i malarstwem średniowiecznym). Nie znamy
dokładnego przebiegu dyskusji na temat tego referatu,
która odbyła się na drugim posiedzeniu Komisji, 14 li-
stopada 1873 roku - w protokole zapisano jedynie usta-
lenia dotyczące wydawnictwa (o których poniżej). Wia-
domo natomiast, że Łuszczkiewicz i Sokołowski podjęli
się opracowania szczegółowego programu działań, który
przedstawili na kolejnym spotkaniu Komisji - 5 grudnia
tego roku87. Choć dokument ten znany jest z drukowa-
nej relacji w „Rozprawach i Sprawozdaniach” Wydziału
Filologicznego, nie był dotąd analizowany. Jego autorzy
wyróżnili dwie główne sfery działalności Komisji: „gro-
madzenie materiałów do dziejów sztuki w Polsce” oraz
„studia nad historią sztuki w ogólności”. Co do pierwszej
z nich, Łuszczkiewicz i Sokołowski proponowali:
83 Ibidem, s. IV.
84 Ibidem, s. IV-VI.
85 Ibidem, s. V-VII.
86 Ibidem, s. V-VI.
87 ANPP, sygn. PAUWI-22, s. 6. Wzmianki o programie: J. Szujski,
Zdanie sprawy z ruchu, s. 148 (jak w przyp. 64); Pamiętnik piętna-
stoletniej działalności, s. 38-39 (jak w przyp. 3).