DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.29895#0242
SZTUKA PRADZIEJOWA W POLSCE
223
staw do datowania „bab” kamiennych, ale mamy po temu pewne - choć
skromne - przesłanki. Tak więc jedna z „bab” - nie wiemy jednak która -
została kiedyś znaleziona na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Starem
Bomem, woj. zachodniopomorskie, gdzie stała w miejscu centralnym, na nie-
wielkim wzgórku. Późniejsze badania, dokonane w latach sześćdziesiątych,
pozwoliły datować grodzisko na VII-VIII wieku n.e. Istnieje przypuszczenie, że
było ono ośrodkiem kultu pogańskiego. „Baba” kamienna miała być kiedyś
także odnaleziona na grodzisku w Żydowie, w tym samym województwie.
Obalałoby to więc wielokrotnie wyrażane przypuszczenie, iż ta kategoria
zabytków odnosi się do pomników nagrobnych. Raczej były to przedstawienia
bóstw łub herosów, związane z miejscami kultu.
Do najbardziej zagadkowych rzeźb z czasów pogańskiego wczesnego śred-
niowiecza należy gmpa różnych stylowo posągów, związanych z pradawnym,
a bardzo aktywnym we wczesnym średniowieczu ośrodkiem kulturowym na
górze Ślęży na Dolnym Śląsku. Pierwociny tego ośrodka sięgają wczesnej epoki
żelaza, działał on, gdy w pobliżu zamieszkiwali Celtowie, a jego pogańska
aktywność u progu chrztu Polski poświadczona jest w początku X wieku przez
Thietmara z Merserburga. W XII wieku usiłowano tu założyć klasztor augu-
stianów, ale zrezygnowano z tego ze względu na zbyt surowe warunki klima-
tyczne.
U stóp Ślęży, na polach wsi Gamcarsko, stoi posąg kamienny przypomi-
nający swą zwartą, zgeometryzowaną bryłą kształt kręgla. Ma wysokość 2 m,
a na szczycie kulistej, gómej części, symbolizującej głowę oraz na jego podsta-
wie widnieje znak ukośnego krzyża, zapewne symbol solamy. Prawie identycz-
na figura stoi przy kościele w Koninie. Wyryty na niej w XII wieku napis głosi,
że tu jest połowa drogi z Kalisza do Kruszwicy. Należy przypuszczać, że był to
pierwotnie posąg pogański, użyty wtómie jako słup milowy, gdyż jego pier-
wotna funkcja poszła już w zapomnienie. Przy drodze wiodącej na szczyt Ślęży
wznosi się realistycznie potraktowany kamienny posąg bez głowy, przedsta-
wiający postać w długiej, pofałdowanej szacie, w pozycji kontrapostu, dzierżący
w dłoniach dużą rybę. Na rybie wyryty jest znak ukośnego krzyża. Istnieje
przypuszczenie, iż głowa kamienna o dużych oczach i wyrazistym nosie, w zbio-
rach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, pochodzi właśnie od tej rzeźby.
Posąg z rybą stanowi najdoskonalszą realizację rzeźbiarską na naszych
ziemiach z czasów przed przyjęciem chrześcijaństwa. Zdradza dłuto artysty
doświadczonego, któremu nieobce były tradycje sztuki klasycznego antyku.
Niektórzy badacze chcieliby w nim widzieć dzieło sztuki celtyckiej, czego nie
da się udowodnić. Na większą uwagę zasługują próby wiązania go z kręgiem
wczesnośredniowiecznej sztuki bizantyjskiej.
Inne posągi ze Ślęży to dwie stylizowane figury zwierzęce, przypominające
bardziej niedźwiedzice. Rzeźby te przypominają zwartością kompozycji figury
z Garcarska i Konina, choć cechuje je większy realizm. Wszystkie rzeźby ślężań-
skie znaczone są symbolem ukośnego krzyża bądź w miejscach widocznych -
223
staw do datowania „bab” kamiennych, ale mamy po temu pewne - choć
skromne - przesłanki. Tak więc jedna z „bab” - nie wiemy jednak która -
została kiedyś znaleziona na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Starem
Bomem, woj. zachodniopomorskie, gdzie stała w miejscu centralnym, na nie-
wielkim wzgórku. Późniejsze badania, dokonane w latach sześćdziesiątych,
pozwoliły datować grodzisko na VII-VIII wieku n.e. Istnieje przypuszczenie, że
było ono ośrodkiem kultu pogańskiego. „Baba” kamienna miała być kiedyś
także odnaleziona na grodzisku w Żydowie, w tym samym województwie.
Obalałoby to więc wielokrotnie wyrażane przypuszczenie, iż ta kategoria
zabytków odnosi się do pomników nagrobnych. Raczej były to przedstawienia
bóstw łub herosów, związane z miejscami kultu.
Do najbardziej zagadkowych rzeźb z czasów pogańskiego wczesnego śred-
niowiecza należy gmpa różnych stylowo posągów, związanych z pradawnym,
a bardzo aktywnym we wczesnym średniowieczu ośrodkiem kulturowym na
górze Ślęży na Dolnym Śląsku. Pierwociny tego ośrodka sięgają wczesnej epoki
żelaza, działał on, gdy w pobliżu zamieszkiwali Celtowie, a jego pogańska
aktywność u progu chrztu Polski poświadczona jest w początku X wieku przez
Thietmara z Merserburga. W XII wieku usiłowano tu założyć klasztor augu-
stianów, ale zrezygnowano z tego ze względu na zbyt surowe warunki klima-
tyczne.
U stóp Ślęży, na polach wsi Gamcarsko, stoi posąg kamienny przypomi-
nający swą zwartą, zgeometryzowaną bryłą kształt kręgla. Ma wysokość 2 m,
a na szczycie kulistej, gómej części, symbolizującej głowę oraz na jego podsta-
wie widnieje znak ukośnego krzyża, zapewne symbol solamy. Prawie identycz-
na figura stoi przy kościele w Koninie. Wyryty na niej w XII wieku napis głosi,
że tu jest połowa drogi z Kalisza do Kruszwicy. Należy przypuszczać, że był to
pierwotnie posąg pogański, użyty wtómie jako słup milowy, gdyż jego pier-
wotna funkcja poszła już w zapomnienie. Przy drodze wiodącej na szczyt Ślęży
wznosi się realistycznie potraktowany kamienny posąg bez głowy, przedsta-
wiający postać w długiej, pofałdowanej szacie, w pozycji kontrapostu, dzierżący
w dłoniach dużą rybę. Na rybie wyryty jest znak ukośnego krzyża. Istnieje
przypuszczenie, iż głowa kamienna o dużych oczach i wyrazistym nosie, w zbio-
rach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, pochodzi właśnie od tej rzeźby.
Posąg z rybą stanowi najdoskonalszą realizację rzeźbiarską na naszych
ziemiach z czasów przed przyjęciem chrześcijaństwa. Zdradza dłuto artysty
doświadczonego, któremu nieobce były tradycje sztuki klasycznego antyku.
Niektórzy badacze chcieliby w nim widzieć dzieło sztuki celtyckiej, czego nie
da się udowodnić. Na większą uwagę zasługują próby wiązania go z kręgiem
wczesnośredniowiecznej sztuki bizantyjskiej.
Inne posągi ze Ślęży to dwie stylizowane figury zwierzęce, przypominające
bardziej niedźwiedzice. Rzeźby te przypominają zwartością kompozycji figury
z Garcarska i Konina, choć cechuje je większy realizm. Wszystkie rzeźby ślężań-
skie znaczone są symbolem ukośnego krzyża bądź w miejscach widocznych -