Kowalczykowa, Alina: Świadectwo autoportretu (Warszawa, 2008)

Szkielet medytujący
ilustracja z: Andreas Vesalius
De humani corporis fabrica libri septem
(1555)

1 Pisarz Adolf Rudnicki.
2 List do Pawła Hertza, Paryż, 16 maja
1956, w: Aleksander Wat: Korespondencja,
oprać. A. Kowalczykowa, Warszawa 2005,
t. 1, s. 291.

Zstępowanie
ku ŚMIERCI

Spojrzenie starca. Starość na autoportrecie nie zawsze bywa
związana z wiekiem; pojawia się wtedy, gdy artysta odkryje swą
śmiertelność, gdy ważniejsze niż cokolwiek innego okaże się za-
garniające nas tchnienie śmierci. Na starczym autoportrecie
mniej ważny jest wygląd niż wrażenie zamierania i to, co za nim
tkwi - pytanie: kim się stałem? Jakie są znaki śmierci, przegląda-
jącej się w zmienionym, postarzałym kształcie ciała? Takim prze-
łomowym momentem może stać się nagłe olśnienie lub wstrząs,
zmieniający kierunek refleksji o sobie, zmierzającej odtąd nie ku
światu i życiu, lecz ku Tajemnicy i śmierci.
Moment ten nadchodzi nieoczekiwanie, różnie się zaznacza. Dla
Aleksandra Wata była nim straszna konfrontacja, przypominają-
ca wstrząs: „podobny do tego, jaki ja przeżywałem dwa lata temu
w Sztokholmie. Jak wszyscy, od czasu do czasu, na przykład przy
goleniu, wpatruję się we własną facjatę. Nie tak często jak Piękny
Adolf1. No, widzę gębę, owszem - jowialną, inteligentną, wyra-
zistą, dynamiczną itd., itd. Tamtej sztokholmskiej nocy wyszed-
łem z Olą z kina i nagle naprzeciwko siebie (w dużym lustrze, ale
nie od razu to zmiarkowałem) zobaczyłem starca wyciągniętego
z trumny, o twarzy tak tragicznie zjechanej, pomiażdżonej, że aż
niewyraźnej itd., itd. To byłem ja prawdziwy. Byłem naprawdę
wstrząśnięty2”.
„Zdarza się, że naszym udziałem staje się coś, co możemy nazwać
olśnieniem. Wydaje się ponadto, że właśnie ten moment jest
wspólny przynajmniej niektórym przeżyciom poznawczym i nie-
którym przeżyciom estetycznym. [...] Przeżycie olśnienia jest
jedyne w swoim rodzaju: nie zawsze potrafimy powiedzieć, co
było dokładnie jego przyczyną [...] albo po prostu szczególne po-
ruszenie naszej duchowej wrażliwości, którego źródła odkryć nie
jesteśmy w stanie. [...] wystarczy, że [ów moment] zaistniał raz